مدل مفهومی حکمت در منابع اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه قران پژوهی،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

2 دانشیار گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

حکمت یکی از مفاهیم کلیدی و محوری در فرهنگ اسلامی است که در لسان قرآن ستوده شده است. نخستین گام برای گسترش و تثبیت این مفهوم ارزشی در سطوح فردی و اجتماعی، ارائه تعریفی کاربردی از معنا و مفهوم حکمت و سازه‏هایی معنایی آن است. با ‎اینکه پژوهش‌هایی دربارۀ مفهوم‌شناسی حکمت در منابع اسلامی انجام شده است اما همچنان نیاز به ارائۀ مدلی کاربردی برای فهم بهتر این مفهوم و پیوند آن با دیگر مفاهیم همسو احساس می‌شود. این پژوهش به منظور پاسخ‎گویی به این نیاز طراحی شده و هدف آن تدوین یک مدل مفهومی برای حکمت بر پایۀ منابع اسلامی است. برای این منظور، نخست سازه‏ها و مؤلفه‌های مفهوم حکمت با بررسی منابع اسلامی استخراج، سپس با تحلیل روابط میان این مؤلفه‌ها، الگوی نهایی حکمت ارائه شد که افزون بر شناسایی مؤلفه‌ها، به روابط بین آن‌ها نیز اشاره دارد. در تدوین الگوی مفهومی حکمت، از روش معناشناسی واژگانی ساخت‌گرا، با تمرکز بر نظریۀ حوزۀ واژگانی و تحلیل مؤلفه‌ای، استفاده شد. یافته‌های پژوهش نشان داد که این الگو بر اساس منابع اسلامی دربردارندۀ سه دستۀ مؤلفۀ اصلی است: مؤلفۀ شناختی، مؤلفۀ عاطفی ـ هیجانی و مؤلفۀ عملکردی، که هر یک دارای زیرمؤلفه‌هایی هستند و در ارتباط متقابل با یکدیگر، یک الگوی فرایندی را تشکیل می‌دهند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Conceptual Model of Ḥikmah (Wisdom) Through the Lens of Islamic Sources

نویسندگان [English]

  • Seyedmeysam Mousavi 1
  • Ali Fathi 2
1 Department of Quranic Studies, Research Institute and University, Qom, Iran
2 FacultyMember at the Department of Qur’an Studies, Hawza and University Research Center
چکیده [English]

Wisdom (Hikmah) is one of the key concepts in Islamic culture, praised in the language of the Quran. To expand and solidify this valuable concept at both individual and societal levels, the first step is to provide a practical definition of wisdom and its components. Although some studies have explored the conceptualization of wisdom in Islamic sources, there remains a need for a functional model to better understand this concept and its relationship with other ethical principles. This research is designed to address this need, aiming to develop a conceptual model of wisdom based on Islamic sources.
To achieve this, the components of wisdom were first extracted by examining Islamic texts, and then, by analyzing the relationships between these components, the final model of wisdom was developed—one that not only identifies the components but also explains their interconnections. In constructing the conceptual model of wisdom, the study employed structural lexical semantics, focusing on the theory of semantic fields and componential analysis.
The findings revealed that the conceptual model of wisdom, based on Islamic sources, consists of three main categories of components: cognitive, emotional-affective, and behavioral-functional, each containing subcomponents. These elements interact dynamically, forming a process-based model of wisdom.

کلیدواژه‌ها [English]

  • wisdom
  • Conceptual Model
  • Semantics
  • Quran and Hadith
قرآن کریم
ابن ‎فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغه قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
اسلامی، سید حسن (1386)، «دامنه معنایی حکمت در قرآن، اخلاق و حدیث»، علوم حدیث، 43، 57-29.
ایزوتسو، توشی‌هیکو (1361)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه: احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
برنجکار، رضا (1374)، «مفهوم حکمت در قرآن و حدیث»، صحیفه مبین، 3، 53-42.
جندقیان، ژاله (1390)، جایگاه حکمت در نظام اخلاقی اسلام با تکیه بر آراء خواجه طوسی و امام محمد غزالی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه قم.
جوادی آملی، عبدالله (1386)، تفسیر تسنیم، قم: نشر اسراء.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق)، وسائل الشیعة فی تحصیل مسائل الشریعة، قم: آل البیت.
حرانی، ابن شعبه (1404ق)، تحف العقول، تصحیح:على اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین‏.
خمینی، روح‌الله، (1382) شرح جنود عقل و جهل، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
دهقان،علی،روحی،کاووس، پاکتچی،احمد، پروینی،خلیل(1397)« پیجویی مؤلفه‌های مفهوم جهانی حکمت در مفهوم قرآنی آن» ،کتاب قیم،شماره ۱۸.
صفوی، کورش (1384)، فرهنگ توصیفی معنی‌شناسی، تهران: فرهنگ معاصر.
____________ (1392)، درآمدی بر معناشناسی، تهران: سوره مهر.
طالبی، علی (1386)، مفهوم‌شناسی حکمت در کتاب و سنت با تأکید بر آرای فلاسفه مسلمان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه قم.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417 ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
عباسی، مهدی و پسندیده، عباس (1396)، «مفهوم‌شناسی در مفاهیم دینی با رویکرد روان‌شناختی: مراحل و شیوه اجرا»، پژوهش‌نامه روانشناسی اسلامی، 6 (3)، 42-7.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
گیررتس، دیرک (1393)، نظریه‌های معنی‌شناسی واژگانی، ترجمه: کوروش صفوی، تهران: نشر علمی.
مجلسى، محمد باقر (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
محمدی ری‌شهری، محمد (1386)، دانشنامه معارف اسلامی، قم: دار الحدیث.
مختار عمر، احمد (1386)، معناشناسی، ترجمه: سید حسین سیدی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
مصباح الشریعه منسوب به امام صادق (1400ق)،بیروت:اعلمی.
هومن، حیدرعلی (1376)، شناخت روش علمی در علوم رفتاری. تهران: نشر پارسا.
 Drisko, James & Tina Maschi (2015), CONTENT ANALYSIS (Pocket Guide to Social Work Research Methods), Oxford: Oxford University Press.
 Thagard, P., & Litt, A. (2023), Models of scientific explanation. In R. Sun (Ed.), The Cambridge handbook of computational cognitive modeling. Cambridge: Cambridge University Press.
 Trier, Jost (1931). Der deutsche Wortschatz im Sinnbezirk des Verstandes: Die Geschichte eines sprachlichen FeldesI. Von den Anfängen bis zum Beginn des 13. Jhdts. Heidelberg:Winter
 ________ (1934), Das Sprächliche Feld. Ein Auseinandersetzung. Neue. Jahrbücher Für Wissenschaft Und Jugendbildung, 10, 428-449.
 (Available from Neuefeind, L. (2004) Die Wortfeldtheorie, Munchen: GRIN Verlag).