تأثیر پیش‌دانسته‌ها بر تفسیر قرآن : بررسی موردی دیدگاه ابن هشام در مورد معنای «ال» از لفظ «الیوم» در آیۀ اکمال

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته حوزه علمیّه آیت الله مجتهدی تهرانی (ره)، تهران، ایران.

2 ایران، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، استادیار و عضو گروه تفسیر و علوم قرآن،

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی موردی تأثیر پیش‌دانسته‌ها بر تفسیر قرآن کریم و چگونگی شکل‌گیری تفسیرهای مختلف بر اساس پیش‌فرض‌های ذهنی مفسران می‌پردازد. در این تحقیق، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و بررسی منابع کتابخانه‌ای، به‌ویژه دیدگاه ابن‌هشام انصاری (م: 739ق) در مورد نوع «ال» در واژه «الْیَوْمَ» در آیۀ اکمال (مائده/3) بررسی می‌شود. مسئله اصلی پژوهش پیش رو بررسی این موضوع است که آیا انتخاب نوع «ال» در «الیوم» توسط ابن‌هشام، تحت تأثیر پیش‌دانسته‌های وی قرار دارد یا نه. در این تحقیق با بررسی منابع تفسیری و نیز مباحث ادبی، و تحلیل نحوی و معنایی این آیه روشن شد که وی در این آیه تحت نأثیر دیدگاه‌های کلامی اهل حدیث، معنای «زائدۀ لازمه» را برای «ال» در لفظ «الیوم» از آیۀ اکمال انتخاب کرده است، انتخابی که به سیاق درونی آیه و انسجام عبارات آن با یکدیگر آسیب می‌زند. همچنین روشن شد که برای استفاده از برداشت‌های تفسیری مفسران، بررسی تأثیرپذیری آنها از پیش‌دانسته‌ها ضروت دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Defaults on Quran Interpretation: Case study of “al” meaning in “Alyawn” from (Q: 5/3)

نویسندگان [English]

  • حسین رفیعی 1
  • Mohammad Reza Amin 2
1 Master student of Ayatollah Mojtahedi Tehrani, Tehran, Iran.
2 Assistant Professor and Member of the Quranic Interpretation and Sciences Department, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qum, Iran,
چکیده [English]

A central issue in Quranic exegesis is the role of the interpreter’s prior knowledge in shaping their understanding of the text. While such influence is often inevitable—and sometimes necessary—it can lead to divergent interpretations rooted in the interpreter’s presuppositions. This study employs a descriptive-analytical approach to examine how prior knowledge impacts Quranic interpretation, focusing on Ibn Hishām al-Anṣārī’s (d. 739 AH) analysis of the definite article "al-" in the word "al-yawm" (the day) in the "Verse of Perfection" (al-Māʾidah 5:3). By synthesizing exegetical, literary, syntactic, and semantic evidence, the research investigates whether Ibn Hishām’s classification of "al-" as a "zāʾidah lāzimah" (redundant but grammatically required) was influenced by his theological alignment with the Ahl al-Ḥadīth school. Findings reveal that this interpretation disrupts the verse’s internal coherence, exposing a methodological flaw in his analysis. The study underscores the necessity of critically evaluating how exegetes’ prior knowledge—whether theological, grammatical, or otherwise—shapes their interpretive choices, thereby offering a framework for engaging with classical tafsīr more discerningly.
nterpretation of the Holy Quran and how different interpretations are formed based on the mental assumptions of interpreters. Using a descriptive-analytical method and reviewing library resources, this research particularly investigates the view of Ibn Hisham Ansari (d. 739 AH) regarding the type of "al" in the word "al-yawm" in the verse of perfection (Al-Ma'idah/3). The main issue of this study is whether Ibn Hisham's choice of "al" in "al-yawm" was influenced by his prior knowledge or not. By examining interpretive sources and literary discussions, as well as syntactic and semantic analysis of the verse, it became clear that he chose the meaning of "zaidah lazimah" for "al" in the word "al-yawm" from the verse of perfection, influenced by the theological views of the Ahl al-Hadith. This choice damages the internal coherence of the verse and its phrases. It also became evident that to utilize the interpretive insights of interpreters, it is necessary to examine how they are influenced by their prior knowledge.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Prior knowledge
  • Quranic exegesis
  • Ibn Hishām al-Anṣārī
  • Verse of Perfection (al-Māʾidah 5:3)
 
قرآن کریم
ابراهیمی فخاری، آزاده؛ جعفری، ولی‌الله؛ شمس، لیلا (1398)، «بررسی تطبیقی معنای «إلی» در آیه­ی وضو از دیدگاه فریقین»، پژوهشنامۀ معارف قرآنی، ش38، صص107- 136.
ابن رشد، محمد بن احمد (1998)، الکشف عن مناهج الأدلۀ فی عقالد الملۀ، بیروت: مرکز دراسات الوحدۀ العربیۀ.
ابن سلیمان، مقاتل (1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن مغازلی، علی بن محمد (بی­تا)، ترجمۀ المناقب الامام علی7، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن منده، محمد بن اسحاق (1422ق)، الإیمان «ابن منده»، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
ابن ‌هشام انصاری، عبدالله بن یوسف (1399)، مغنی الأریب فی تهذیب مغنی اللبیب عن الکتب الأعاریب، قم: مرکز تدوین متون درسی حوزه­های علمیه.
____________________________ (بی­تا)، أوضح المسالک ألی ألفیۀ بن مالک، بیروت: مکتبۀ العصریۀ.
____________________________ (بی­تا)، مغنی اللبیب عن الکتب الأعاریب، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
ابو نعیم، احمد بن عبدالله (1406ق)، النور المشتعل من الکتاب مانزل من القرآن فی علی7، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
امینی، عبدالحسین (1416ق)، الغدیر فی الکتاب و السنۀ و الأدب، قم: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیۀ.
آسه، محمدجواد (1392)، نقش علم نحو در تفسیر قرآن کریم، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
آمدی، علی بن محمد (1424ق)، غایۀ المرام فی علم الکلام، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
باقری، علی اوسط (1387)، «نظریه­های تفسیر متون و مؤلّف محوری مفسران مسلمان»، قرآن شناخت، س2، صص59-100.
_______________ (1388)، «مجاری تأثیر پیش‌دانسته­های مفسر در تفسیر قرآن»، قرآن شناخت، سال2، ش2، صص 73-110.
_______________ (1398)، «آسیب­شناسی تأثیر پیش‌دانسته­ها در تفسیر قرآن»، معرفت، سال28، ش257، صص23-31.
_______________ (1398)، «وجوه روای تأثیر علایق مفسر در تفسیر قرآن»، معرفت کلامی، سال10، ش22، صص95-113.
_______________ (1399)، نقش پیش‌دانسته‌ها و علایق مفسر در تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
بیهقی، احمد بن حسین (1405ق)، دلائل النبوۀ، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
تفتازانی، سعدالدین مسعود (1399)، المطول شرح مختصر المفتاح، قم: هجرت.
ثمالی، ثابت بن دینار (1420ق)، تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دار المفید.
جوادی آملی، عبدالله (1389)، تفسیر تسنیم، قم: اسراء.
________________ (1392)، تفسیر تسنیم، قم: اسراء.
حسکانی، عبیدالله بن عبدالله (1411ق)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلۀ فی اهل البیتD، تهران: مؤسسه طبع و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حسن، عباس (1367)، النحو الوافی مع ربطه بالأسالیب الرفیعۀ و الحیات المتجددۀ اللغویۀ، تهران: ناصر خسرو.
حسینی طهرانی، هاشم (1364)، علوم العربیه، تهران: مفید.
رازی، ابوالفتوح حسین بن علی (1384)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
رضوی، رسول (1387)، دانشنامه کلام اسلامی، قم: مؤسسه امام صادق7.
رفیعی، حسین؛ حبیبی، محسن (1403)، «مقایسۀ معنای لام در آیۀ 179 سورۀ اعراف از دیدگاه فخر رازی و آیت‌الله جوادی آملی»، پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، دوره10، ش2، صص249-269.
زاهدی‌فر، سیف علی؛ موسوی شجری، آمنه (1393)، «اختلاف معنای الف و لام عهد و جنس در تفسیر آیات قرآن کریم»، صحیفه مبین، ش56، صص31-52.
سمرقندی، نصر بن محمد (1416ق)، تفسیر سمرقندی، بیروت: دار الفکر.
سنوسی، محمد بن یوسف (1427ق)، شرح العقیدۀ الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (1421ق)، الإتقان، بیروت: دار الکتب العربی.
_________________________ (2011)، الإقتراح فی علم اصول النحو، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
_________________________ (بی­تا)، البهجۀ المرضیۀ علی الفیۀ بن مالک، قم: اسماعیلیان.
شعیب، عمران عبدالسلام (1986)، منهج ابن ‌هشام من خلال کتابه المغنی، بنغازی: دار الجماهیریۀ للنشر و التوزیع و الإعلان.
الضبع، یوسف عبد‌الرحمن (1998)، ابن‌ هشام و أثره فی النحو العربی، قاهره: دار الحدیث.
طباطبایی، سید محمدحسین (1390ق)، تفسیر المیزان، بیروت: دار الأعلمی للمطبوعات.
طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفۀ.
عاملی، بهاء‌الدین (بی­تا)، جامع المقدمات، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم.
عسقلانی، ابن حجر (1401ق)، القول المسدد فی الذب عن المسند للامام أحمد، قاهره: مکتبۀ ابن تیمیۀ.
عسکری، سید مرتضی (1396)، ولایت علی7 در قرآن کریم و سنت پیامبر9، تهران: منیر.
عوض، سامی (1987)، ابن ‌هشام النحوی عصره، بیئته، فکرته، مؤلفاته، منهجه و مکانته فی النحو، دمشق: دار طلاس للدراسات و الترجمۀ و النشر.
غزالی، محمد بن محمد (1409ق) الأربعین فی اصول الدین، بیروت: دار الکتب العلمیۀ.
فاتحی‌نژاد، عنایت‌الله (1372)، دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، تفسیر الکبیر «مفاتیح الغیب»، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فرجی، مطهره (1394)، «تحلیل نحوی-معنایی منصوب بنزع خافض با نظر به قرآن کریم»، حسنا، ش27، صص48-67.
قاسم‌نژاد، زهرا؛ نصیری، روح‌الله (1394)، «بررسی زبانشناختی قرائت واژۀ «غرفۀ» در آیۀ «ألّا من اغترف غرفۀ بیده»، پژوهش‌های زبانشناختی قرآن، ش8، صص1-16.
قاضی، عبدالجبار بن احمد (1408ق)، المختصر فی اصول الدین، قاهره: دار الشروق.
قمی، علی بن ابراهیم (1363)، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب.
کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله (بی­تا)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی اسلامیه
محبی، غلامحسین؛ علوی، بتول (1392)، «بررسی و نقد معنای حرف جر «باء» از دیدگاه ابن ‌هشام انصاری»، پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، ش7، صص26-79.
مدنی، سید علیخان، (بی­تا)، الحدائق الندیۀ فی شرح الفوائد الصمدیۀ، قم: ذوی القربی.
ناظر‌الجیش، محمد بن یوسف، (بی­تا)، شرح التسهیل المسمی تمهید اللقواعد بشرح تسهیل الفوائد، قاهره: دار السلام.
نجارزادگان، فتح‌الله (1384)، «پژوهشی دربارۀ مفاد آیۀ اکمال دین از دیدگاه فریقین»، پژوهش‌های دینی، ش3، صص105-116.
________________ (1387)، «بررسی تطبیقی تفسیر آیۀ اکمال با تأکید بر نقد مناقشه­ها دربارۀ دیدگاه شیعه»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش9، صص131-159.
نسائی، احمد بن علی (1410ق)، تفسیر النسائی، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیۀ.
نهر، هادی (بی­تا)، النحو التطبیقی وفقا لمقررات النحو العربی فی المعاهد والجامعات العربیۀ، اربد: عالم الکتب الحدیث.
واحدی، علی بن محمد (1415ق)، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار القلم.
هرمزی شیخ‌طبقی، مریم (1395)، «مفسران اهل سنت و آیۀ اکمال»، فصلنامه بینات، سال بیست دوم، ش4، صص123-144.