ارتباط ستایش و نکوهش انسان در قرآن با نیک و بدسرشتی وی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

2 استادیار و عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

چکیده

نیک ­سرشتی و بدسرشتی انسان، به معنای اقتضای سرشت انسان برای رفتار نیک و بد، از مسائل اختلاف‌برانگیز میان اندیشمندان و دارای تأثیر مبنایی در علوم انسانی است. برخی آیات قرآن کریم انسان را ستوده و برخی دیگر وی را نکوهیده است. مفسران، این دوگانگی را با نیک و بدسرشتی انسان مرتبط دانسته، برای حل آن راهکارهایی ارائه داده­اند. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، درصدد بررسی مفاد آیات ستایش و نکوهش انسان و کشف ارتباط آنها با نیک و بدسرشتی وی است. به نظر می­رسد آیات ستایشگر انسان، دلالت روشنی بر نیک­سرشتی او دارد، اما در بیشتر آیات نکوهش، سخن نه در مورد سرشت انسان، بلکه دربارۀ رفتار یا صفتی اکتسابی در غالب انسان‌هاست. اندک آیاتی هم که در آن‌ها سخن از سرشت انسان است، یا اساسا در مقام نکوهش نیست، یا نکوهش در آن‌ها نیز نه دربارۀ سرشت انسان، بلکه بر اساس تغلیب و تعمیم، متوجه رفتار یا صفتی اکتسابی در انسان‌ها است.   
این پژوهش، با روش تفسیر موضوعی، در صدد دست یابی به دیدگاه قرآن در این مسأله است.
به نظر می رسد آیات ستایش انسان، دلالت روشنی بر نیک‌سرشتی او دارد. اما در بیشتر آیات نکوهش، سخن نه در مورد سرشت انسان، بلکه دربارۀ رفتار یا صفتی اکتسابی در غالب انسانهاست. اندک آیاتی هم که در آنها سخن از سرشت انسان است، یا اساسا در مقام نکوهش نیستند، یا نکوهش در آنها نیز نه در مورد سرشت انسان، بلکه بر اساس تغلیب و تعمیم، متوجه رفتار یا صفت اکتسابی انسانها است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The relationship between praising and condemning a person in the Qur'an with her good and bad character

نویسندگان [English]

  • moradali shoorgashti 1
  • mohammad naghibzadeh 2
1 Assistant Professor and faculty member of the Imam Khomeini Educational and Research Institute (RA)
2 Assistant Professor and faculty member of the Imam Khomeini Educational and Research Institute (RA)
چکیده [English]

"Good nature and bad human nature" is one of the controversial issues among thinkers and has a fundamental influence in human sciences. This research, with the method of thematic interpretation, aims to obtain the Qur'an's point of view on this issue.
Man has been praised in some verses of the Holy Quran and condemned in others. The commentators have considered this duality to be related to the good and bad character of man, and have provided ways to solve it.
It seems that the verses in praise of man have a clear indication of his good nature. But in most of the verses of condemnation, it is not about human nature, but about behavior or an acquired trait in most people. The few verses that talk about human nature are either not basically in the position of condemnation, or the condemnation in them is not about human nature, but based on exaggeration and generalization, towards the behavior or acquired traits of humans.

کلیدواژه‌ها [English]

  • man
  • nature
  • good nature
  • bad nature
  • praise of man
  • condemnation of man
  • generalization and exaggeration
قرآن کریم.
ابن ‏ابى ‏زمنین، محمد بن عبدالله (1424ق)، ‏تفسیر ابن ­ابى ­زمنین‏، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
ابن اثیر، مبارک بن محمد (1367)، النهایه فی غریب ­الحدیث و الاثر، تحقیق: محمدمحمود طنحاحی، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن­ درید، محمد بن حسن (بی­تا)، جمهرة اللغه، بیروت: دار العلم للملایین.
ابن ­سیده، علی ­بن ­اسماعیل (بی­تا)، المحکم و المحیط الاعظم، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن­ عباد (بی­تا)، المحیط فی اللغه، تحقیق: محمدحسن آل­ یاسین، بیروت: عالم الکتب.
ابن ­فارس، احمد (بی­تا)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق: عبدالسلام هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن ­منظور، محمد بن مکرم (بی­تا)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408ق)، روض ­الجنان و روح ­الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ابوترابی، احمد (1397)، اصول و مبانی امور فطری، قم: انتشارات موسسه امام ­خمینی(ره).
ایزدی، محسن (1395)، «ارزیابی خوب یا بد بودن سرشت و شاکله انسان بر اساس حکمت متعالیه»، فصلنامه علمی-پژوهشی اندیشه نوین دینی، شماره44، صص61-74.
آلوسی، سیدمحمود (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ترجمه: عبدالباری عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
برنجکار، رضا و خدایاری، علی ­نقی (1390)، انسان‌شناسی اسلامی، قم: دفتر نشر معارف.
تریگ، راجر (1382)، دیدگاه­هایی درباره سرشت آدمی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
توکلی، غلامحسین (1384)، «سرشت انسان»، فصلنامه علمی-پژوهشی انجمن معارف اسلامی، شماره3، صص74-45.
جرجانى، عبدالقاهر‏ (1430ق)، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم،‏ تحقیق: محمد ادیب شکور، اردن-عمان‏: دار الفکر.
جوادی آملی، عبدالله (1381)، تفسیر تسنیم، قم: مرکز نشر اسراء.
 جوهری، اسماعیل بن حماد (بی­تا)، الصحاح، تحقیق: احمد عبدالغفور، بیروت: دار العلم للملایین.
حائری ­تهرانی، علی (1338)، مقتنیات الدرر، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
حجازى، محمد محمود (1413ق)، التفسیر الواضح‏، بیروت: دارالجیل‏.
دینورى، عبدالله بن محمد (1424ق)، تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم،‏ بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (بی­تا)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم.
رجبی، محمود (1381)، انسان‌ شناسی، قم: انتشارات موسسه امام خمینی(ره).
رسعنى، عبدالرزاق (1429ق)، رموز الکنوز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق: عبدالملک‏ ابن دهیش، مکه مکرمه: مکتبة الأسدی‏.
رشیدرضا، محمد (1414ق)، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفة.
زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دار الکتاب العربی.
_______________ (1386)، مقدمة الادب، تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
زیبایی­نژاد، محمدرضا (1382)، مسیحیت­شناسی مقایسه­ای، تهران: سروش.
سلیمانی ­اردستانی، عبدالرحیم (1389)، سرشت انسان در اسلام و مسیحیت، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
سهرابی‌فر، محمدتقی (1394)، چیستی انسان در اسلام، تهران،: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
سیوطى، عبدالرحمن (1404ق)، الدر المنثور، قم: کتابخانه آیت­الله مرعشی ­نجفی.
شاملو، سعید (1363)، مکتب­ها و نظریه­ها در روان­شناسی شخصیت، بی­جا: انتشارات سهامی چهر.
شوپنهاور، آرتور (1392)، در باب طبیعت انسان، ترجمه‌: رضا ولی­یاری، تهران: نشر مرکز.
شولتز، دوان (1389)، نظریه­های شخصیت، ترجمه: یوسف کریمی و دیگران، تهران: نشر اسباران.
شیرافکن، محمدحسین و دیگران (1394)، «نقد و بررسی دیدگاه مفسران در توصیف انسان به هلوع در آیه 19 سوره معارج»، دو فصل­نامه علمی-پژوهشی قرآن ­شناخت، شماره15، صص89-73. 
شیروانی، علی (1376)، سرشت انسان، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
طبرسی، فضل­ بن­ حسن (1372)، مجمع البیان،‏ تهران: انتشارات ناصرخسرو.
 __________________ (1412ق)، تفسیر جوامع الجامع، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
طبری، محمد بن جریر (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
طوسی، محمد بن حسن (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عسکری، حسن بن عبدالله (بی­تا)، الفروق فی اللغه، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
فراهیدی، خلیل بن احمد (بی­تا)، کتاب العین، قم: نشر هجرت.
فیروز­آبادی، محمد بن ­یعقوب (بی­تا)، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب­ العلمیه.
فیومی، احمد بن محمد (بی­تا)، المصباح المنیر، قم: مؤسسه دارالهجره.
قرشى، على‏اکبر (1371)، قاموس قرآن‏، تهران: دار الکتب الاسلامیه‏.
 قرطبی، محمد بن ­احمد (1364)، الجامع لاحکام القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو.
کلینی، محمد بن­ یعقوب (1407ق)، الکافی، تصحیح: محمد آخوندی و علی­اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
لزلی استیونسن و دیگران (1394)، دوازده نظریه درباره طبیعت بشر، ترجمه: میثم محمدامینی، تهران: فرهنگ نشر نو آسیم.
لطفی ­قراملکی، حجت (1400)، انسان از نگاه قرآن، قم: انتشارات موسسه امام­خمینی(ره).
ماوردى، على ­بن ­محمد (بی­تا)، النکت و العیون،‏ بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون‏.
مجلسی، محمدباقر بن ­محمدتقی (1404ق)، مرآة العقول، تهران: دار الکتب­ الاسلامیه.
مصباح یزدی، محمدتقی (1388)، پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، تحقیق: غلامرضا متقی‌فر، قم: انتشارات موسسه امام خمینی (ره).
مصطفوی، حسن (بی­تا)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دار الکتب­ العلمیه.
مغنیه، محمدجواد (1424ق)، تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب­ الاسلامی.
مقاتل ­بن­ سلیمان (1423ق)، تفسیر مقاتل ­بن ­سلیمان، تحقیق: عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار احیاء التراث.
میشل، توماس (1377)، کلام مسیحی، ترجمه: حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
نوروزی، حمید (1383)، «سرشت انسان خیر یا شر»، نشریه معرفت، شماره78، صص74-68.
واعظی، احمد (1387)، انسان از دیدگاه اسلام، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).