راهکارهای قرآنی مقابله با فشار روانی بر پایه آیات ناظر به جنگ احد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

2 استاد گروه روانشناسی، دانشکده علوم و معارف اسلامی، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

چکیده

جنگ، رویدادی ناخوشایند است که می‌تواند فشار روانی قابل توجهی ایجاد کند. قرآن کریم راهکارهایی را برای مقابله با این فشار روانی در سه مرحله پیش از جنگ، حین جنگ و پس از آن ارائه داده است که با بررسی آیات مرتبط با جنگ‌ها قابل ‌دستیابی است. مجموع این راهکارها طی پژوهشی گسترده کشف و تبیین شده‌اند، ولی هدف از این پژوهش ارائه راهکارهایی برگرفته از آیات ۱۲۱ تا ۱۲۷ سوره آل‌عمران است که در آستانۀ نبرد احد نازل شده‌اند. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی بوده، ولی از شیوه فهم روان‌شناختی متون دینی نیز بهره گرفته است. یافته‎های پژوهش نشان می‌دهد که عامل اصلی تنش روانی پیش از جنگ، ترس از رویارویی با دشمن است و قرآن کریم شش راهکار برای کاهش آن به کار گرفته است: ۱. باور به آگاهی خدا؛ ۲. توجه به ولایت الهی؛ ۳. توکل بر خدا؛ ۴. یادآوری یاری پیشین؛ ۵. مقایسه با وضعیت بدتر و ۶. وعده یاری پسین. این راهکارها با دو رویکرد پیشگیرانه و ترمیمی، ضمن تقویت خداترسی و کوچک‌انگاری سختی، احساس حمایت‌شدگی و اقتدار را در جان مجاهدان می‌دمند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Quranic Approaches to Coping with Psychological Pressure Based on Verses Pertaining to the Battle of "Uhud"

نویسندگان [English]

  • Mohsen Ataollah 1
  • Abbas Pasandideh 2
1 PhD student in Quran and Hadith Sciences, Quran and Hadith University, Qom, Iran
2 Professor of Psychology, Faculty of Islamic Sciences and Knowledge, Quran and Hadith University, Qom, Iran
چکیده [English]

War is an unfortunate event that can cause significant psychological stress. The Holy Quran offers strategies for coping with this stress in three phases: before the war, during the war, and after it, which can be accessed through an examination of the verses related to wars. These strategies have been discovered and elucidated through extensive research, but this study aims to present the strategies found in verses 121 to 127 of Surah Al-‘Imran, which were revealed on the eve of the Battle of Uhud. The research method employed is descriptive-analytical, while also utilizing a psychological understanding of religious texts. The results indicate that the main source of psychological tension before war is the fear of confronting the enemy. The Holy Quran presents six strategies to mitigate this fear: 1. Belief in God's awareness, 2. Attention to Divine Guardianship, 3. Reliance on God, 4. Remembrance of past support, 5. Comparison with worse situations, and 6. Promise of future assistance. These strategies, through preventive and restorative approaches, foster a sense of God- fearing and minimize the perception of hardship, instilling feelings of support and empowerment in the hearts of the warriors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • wisdom
  • Conceptual Model
  • Semantics
  • Quran and Hadith
قرآن کریم؛
آلوسی، محمود بن عبدالله (۱۴۱۵ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏ (تفسیر الآلوسی)، تحقیق: علی عبد الباری عطیة، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون.
ابن سعد، محمد (۱۴۱۰ق)، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن فارس، احمد (۱۴۰۴ق)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمّد هارون، قم: مکتب الإعلام الإسلامی‏.
ابن هشام، عبدالملک (۱۳۷۵ق)، السیرة النبویّة، تحقیق: مصطفی السَّقا و دیگران، بیروت: دار المعرفة.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (۱۴۲۰ق)، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت: دار الفکر.
ابوهلال عسکری، حسن بن عبدالله (۱۴۰۰ق)، الفروق فی اللغة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
ازهری، محمد بن احمد (۱۴۲۱ق)، تهذیب اللغة، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
اسماعیلی، هادی؛ رفیعی هنر، حمید؛ توکلی، محمدرضا (۱۴۰۰ش)، «تدوین مدل مفهومی مقابله با استرس بر اساس آیات قرآن با تاکید بر استرس‌های ناشی از روابط بین انسانی»، روان‌شناسی فرهنگی، ۱، ۱۱۲ - ۱۳۷.
بختیاری، شهلا؛ مطهری‌فر، فاطمه (۱۳۹۴ش)، «سنخ‌شناسی مشارکت اصحاب حاضر در احد بر اساس قرآن و منابع تاریخی»، تاریخ اسلام و ایران، ۲۶ (۱۱۶)، ۵ - ۲۸.
بلاغی، عبد الحجت (۱۳۴۵ش)، حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر (تفسیر من لایحضره المفسر و التفسیر)، قم: چاپخانه حکمت.
بوتول، گاستون (۱۳۸۷ش)، جامعه‌شناسی جنگ، ترجمه: هوشنگ فرخجسته، تهران: علمی فرهنگی.
پسندیده، عباس (۱۳۹۶ش)، «روش فهم روان‌شناختی متون دینی (فرمد): بررسی تک متن»، پژوهش‌نامه روان‌شناسی اسلامی، ۶، ۶۷ - ۹۱.
ــــــــــــــــ (۱۴۰۰ش)، روش فهم روان‌شناختی متون دینی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
جوهری، اسماعیل بن حماد (۱۳۷۶ق)، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة)، تحقیق: احمد بن عبدالغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین.
خدمتی، ابوطالب؛ پیروز، علی‌آقا (۱۴۰۱ش)، «بررسی سیاست‌های مدیریت بحران در قرآن با محوریت جنگ احد»، پژوهش‌های سیاست اسلامی، ۲۱، ۱۲ - ۳۸.
خطیب، سید مهدی؛ آذربایجانی، مسعود؛ پسندیده، عباس؛ جان‌بزرگی، مسعود؛ رسول‌زاده طباطبایی، سید کاظم (۱۴۰۱ش)، «تدوین الگوی مفهومی مقابله دینی با استرس بر اساس آموزه‌های قرآن کریم: نظریه داده‌بنیاد»، روان‌شناسی فرهنگی، ۱ (۶)، ۴۶ - ۷۵.
خطیب، عبد الکریم (۱۴۲۴ق)، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دار الفکر العربی.
دانش‌کیا، محمدحسین (۱۳۹۷ش)، «راه‌کار‌های مقابله با آسیب‌های میدان نبرد، پیش یا حین آن از منظر آیات تاریخی قرآن؛ مطالعه موردی: بدر و احد»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ۴۵، ۵۹ - ۷۸.
داودوندی، فرزانه و شکری، امید (۱۳۹۴ش)، «راهبردهای مقابله مذهبی مثبت و منفی: تحلیل روان‌سنجی مقیاس مقابله مذهبی در بین دانشجویان ایرانی»، روان‌شناسی و دین، ۲۹، ۴۱ - ۶۲.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲ق)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، بیروت: دار القلم.
ــــــــــــــــ (۱۴۲۴ق)، تفسیر الراغب الاصفهانی، تحقیق: عادل بن علی الشدی، ریاض: مدار الوطن للنشر.
رستمی، محمود (۱۳۸۵ش)، «ترجمه و تحلیل رساله در باب جنگ کلوزویتز از جنبه‌های جامعه‌شناسی جنگ»، مطالعات دفاعی استراتژیک، ۲۷، ۱۴۵ - ۱۶۸.
زرکشی، محمد بن بهادر (۱۴۱۰ق)، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: یوسف عبدالرحمان المرعشلی، بیروت: دار المعرفة.
زمخشری، محمود بن عمر (۱۴۰۷ق)، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل (تفسیر الزمخشری)، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دار الکتاب العربى.
سبزواری، محمد (۱۴۰۶ق‏)، الجدید فى تفسیر القرآن المجید، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
سمرقندی، نصر بن محمد (1416ق)، بحر العلوم، تحقیق: عمر عمروی، بیروت: دار الفکر.
صادقی فدکی، سید جعفر (۱۳۸۳ش)، «جنگ»، دائرة المعارف قرآن کریم، قم: بوستان کتاب، ۱۰، ۷۳ - ۱۰۷.
صافی الجیل، عبدالعزیز (۱۴۳۴ق)، «الفاء الفصیحة، دلالتها و استعمالاتها و تاریخها و ضوابطها»، آداب الرافدین، ۶۵، ۳۳ - ۶۲.
صدوقی، مجید (۱۳۸۶ش)، «تأملی در سازه‌های مذهبی و جایگاه آن‌ها در روان‌شناسی سلامت»، مطالعات اسلام و روان‌شناسی، ۱، ۴۵ - ۶۸.
صلیبی، ژاسنت؛ حدیث، فرید (۱۳۹۲ش)، «بررسی رابطه خودکارآمدی تصوری و هوش هیجانی با سبک‌های مقابله با استرس در بین دانش‌آموزان دختر دبیرستانی تیزهوش استان قم»، جامعه‌پژوهی فرهنگی، ۱، ۱۲۹ - ۱۵۴.
طباطبایی‌، محمدحسین (۱۳۵۲ش)، المیزان‌ فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان بن احمد (2008م)، التفسیر الکبیر، اربد: دار الکتاب الثقافی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر (۱۳۸۷ق)، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک‌)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دار المعارف.
ــــــــــــــــ (۱۴۱۲ق)، جامع البیان فى تفسیر القرآن (تفسیر الطبرى)، بیروت: دار المعرفة.
طوسی، محمد بن حسن (۱۳۸۳ق)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی و شوقی الأمین، نجف: مکتبة الأمین و مکتبة القصیر و دار الأندلس.
ظهیری‌خواه، ندا؛ مانعی، کلثومه؛ سخت‌سر، محمدرضا (۱۳۹۷ش)، «رابطه باورهای دینی و سبک‌های مقابله‌ای با هوش هیجانی در دانش‌آموزان مقطع متوسطه دوم شهر شوش در سال ۱۳۹۵»، پژوهش در دین و سلامت، ۳، ۱ - ۱۰.
عاشور، قاسم (۱۴۲۲ق)، ۱۰۰۰ سؤال و جواب فى القرآن الکریم‏، بیروت: دار ابن حزم.
عطاءاله، محسن (۱۳۹۲ش)، روش‌های توان‌افزایی در تحمل سختی‌ها، قم: دارالحدیث.
عیاشی، محمد بن مسعود (۱۳۸۰ق)، تفسیر العیاشی، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المکتبة العلمیة.
فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹ق)، کتاب العین، تحقیق: مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم: دار الهجرة.
فیومی، احمد بن محمد (۱۴۱۴ق)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: مؤسّسة دار الهجرة.
قرطبی، محمد بن احمد (۱۴۰۵ق)، الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، تحقیق: احمد عبد العلیم بَردونی، ابواسحاق ابراهیم أطفیش، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
قمی، علی بن ابراهیم (۱۴۰۴ق)، تفسیر القمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزائری، قم: مؤسسة دار الکتاب.
قمی، میرزا ابوالقاسم (میرزای قمی) (1۴30ق)، القوانین المحکمة فی الاصول، قم: احیاء الکتب الاسلامیة.
مشایی، ناهید؛ رضی، حسنعلی؛ شریعتی، فهیمه؛ آقامحمدیان شعرباف، حمیدرضا (۱۴۰۰ش)، «تحلیل محتوای خودشفقتی در روایت قرآن از جنگ احد»، پژوهشنامه معارف قرآنی، ۴۷، ۱۶۷ - ۲۰۰.
مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۳ش)، جنگ و جهاد در قرآن، تحقیق: محمدحسین اسکندری و محمدمهدی نادری قمی، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره).
نحاس، احمد بن محمد (۱۴21ق)، اعراب القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
واقدی، محمد بن عمر (۱۴۰۹ق)، المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت: مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات.