فرایند عملی تفسیر موضوعی تطبیقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

چکیده

تفسیر تطبیقی» به عنوان روشی نو در مطالعات قرآنی، مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفته و تحقیقات متعددی با این عنوان در مسائل مختلف قرآنی و در تبیین آن سامان یافته است، ولی تلقی ناتمام از این روش تفسیری و هدف پنداشتن مقایسه برای کشف اختلاف و تشابه، مانع از تدوین فرآیند درست برای آن شده و از بهره وری آن کاسته است. این تحقیق با هدف فراهم سازی زمینه مطالعات تطبیقی در قرآن، فرآیند عملی آن را بررسی می کند. این فرآیند مراحل (م)، گام هارگ) وقدمها(ق)یی دارد که عبارت اند از: ما. انتخاب مسئله مورد اختلاف؛ م۲. تعریف مسئله؛ م3. تهیه ساختار؛ ۴. مشخص کردن طرف های تطبیق و گونه تقابل دیدگاه ها؛ م۵. تهیه ادبیات تحقیق؛ م۶. استخراج دیدگاه قرآن با عنایت به دیدگاه مفسران مورد تطبیق؛ م گا. جمع آوری آیات مربوط؛ مگا ق ۱. به دست آوردن آیات مورد استناد و گونه آنهاء مگ اق۲. جست وجو و استخراج آیات با انواع دلالت ها، با بهره گیری از شیوه لفظی و مفهومی و استفاده از ابزارها و منابع گوناگون و دسته بندی آنها؛ مگ اق3. قدم سوم: قضاوت در مورد آیات مورد استناد مفسران با توجه به آیات جمع آور شده؛ مگ ۲. فهم آیات و ارزیابی فهم مفسران از آیات مورد استناد خود؛ مگ ۲ ق ۱. فهم آیات در جایگاه خود، با کسب اطمینان از قرائت، معانی واژگان و موقعیت ادبی آنها و عبارت آیات، کشف مفاد استعمالی و مراد جدی آیات؛ مگ ۲ ق ۲. ارزیابی فهم مفسران مورد تطبیق از آیات و اختلاف آن ها؛ معگ ۲ ق ۳. مشخص کردن حد دلالت آیات و قضاوت درباره فهم مفسران با توجه به عوامل اختلاف تفسیر؛ مگ 3. استخراج دیدگاه قرآن با توجه به نظر مفسران مورد تطبیق؛ مگ ۳ ق 1. ملاحظه جمعی آیات همسو؛ معگ ۲ ق ۲. باهم دیدن آیات متعارض و حل تعارض؛ م ۷. ارزیابی دیدگاه مفسران مورد نظر.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Applied Process of Comparative Thematic Interpretation

نویسنده [English]

  • Mustafa Karimi
Assistant Professor at the Department of Qur’anic Interpretation and Sciences, the Imam Khomeini Institute for Education and Research
چکیده [English]

The “comparative interpretation” as a new method in the Qur’anic studies has been paid attention
by the Qur’anic scholars and some research has been conducted regarding various
Qur’anic issues as well as the related explanations. But the incomplete interpretation of this
interpretive method and supposing that comparison is the purpose of discovering differences
and similarities prevents the development of the right process and reduces its efficiency. With
the aim of providing a basis for comparative studies, this study examines the practical process
of comparative studies in the Qur’an. This process has some levels (L), steps (S) and procedures
(P) which are presented as follows: L1. selecting the controversial issue; 2. defining the
problem; 3. preparing the structure; 4. identifying the subjects of adaptation and the type of
confrontation of views; 5. preparing research literature; 6. extracting the view of the Qur’an
with regard to the view of the applicable commentators; L6 S1 .collecting relevant verses; L6
S1 P1. obtaining the verses cited and their types; L6 S1 P2. searching and extracting verses
with various meanings, using literal and conceptual methods and using various tools and
sources and categorizing them; L6 S1 P3. Step 3: judging the verses cited by the commentators
according to the collected verses; L6 S2. understanding the verses and evaluating the interpreters’
understanding of the verses they cite L6 S2 P1. understanding the verses in their place,
by making sure of the recitation, the meanings of the words and their literary position and the
phrase of the verses, discovering the practical meanings and serious meanings of the verses;
L6 S2 P2. assessing the comprehension of the applicable commentators on the verses and their
differences; L6 S2 P3. determining the meaning of the verses and judging the understanding
of the commentators according to the factors of difference in interpretation ; L6 S3. extracting
the view of the Qur’an according to the opinions of the applicable commentators ; L6 S3 P1.
collective consideration of the verses which have close implications with each other; L6 S3 P2.
seeing conflicting verses and resolving conflict; L7. evaluating the views of the commentators.

کلیدواژه‌ها [English]

  • comparative interpretation
  • thematic interpretation
  • comparative interpretation process
  • the Qur’anic theory
  • understanding the whole meaning of verses
  • different views of interpreters
*قرآن کریم (با ترجمه محمد‌مهدی فولادوند).
*نهج‌البلاغه، نسخه صبحی صالح.
آخوند خراسانى، محمدکاظم، (‏1409ق)، کفایةالأصول، قم، الموسسة آل‌البیتG‏.
ابن‌ابى‏الحدید، عبدالحمیدبن هبةالله، (1404ق‏)، شرح نهج‏البلاغه، مصحح: محمد ابوالفضل ابراهیم،‏ قم‏، مکتبة آیةالله المرعشی‌النجفی‏R.
ابن‌فارس‌، احمد، 1411ق، معجم‌ مقاییس‌ اللغة‌، چ1‌، بیروت‌، دارالجیل.
اسعدی، محمد، (1385ش)، سایه‌ها و لایه‌های معنایی: درآمدی بر «نظریه معناشناسی مستقل فرازهای قرآنی در پرتو روایات تفسیری»،  قم، بوستان کتاب.
انصاری، مرتضی، فرائدالاصول، 1416ق‏، چ5، قم، ‏ انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‏‏
ایزوتسو، توشی‌هیکو، (1381ش)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه: آرام، احمد، تهران، شرکت سهامى انتشار.
بابایی‌، علی‌اکبر، (1381ش‌)، مکاتب تفسیری‌، قم‌، پژوهشکده‌ حوزه‌ و دانشگاه‌، تهران‌، سمت‌.
بابایی، علی‌اکبر، (1394ش)، قواعد تفسیر، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بحرانی، سیدهاشم، (1417ق) البرهان فی تفسیرالقرآن، تهران، مرکز الطباعة والنشر فی مؤسسة البعثة.
بلاغى، محمدجواد، (1420ق) آلاءالرحمن فى تفسیرالقرآن‏، قم، بنیاد بعثت‏.
  پیروزفر، سهیلا و جمالی‌راد، فهیمه، (بهار و تابستان 1392) سازگاری تفسیر آیات با دو رویکرد مجموعی و تفکیکی، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره دوم،  بهار و تابستان 1392، ص86–100.
تونى، عبدالله‌بن محمد، (‏1415ق)، الوافیة فی أصول‌الفقه،‏ قم، مجمع‌الفکر الاسلامی‏.
جوادی آملی، عبدالله، (1377ش)، شریعت در آینه معرفت، قم، مرکز نشر اسراء.
حائرى اصفهانى، محمدحسین‌بن عبدالرحیم، (1404ق)، الفصول‌الغرویة فی الأصول‌الفقهیة، قم، دار احیاءالعلوم الاسلامیه‏.
حرّ عاملى، محمّدبن حسن، (1414ق)، وسائل‌الشیعه، بیروت، دار احیاءالتراث العربى.
حکیم، سیدمحمدباقر، ۱۴۲۸ق، علوم‌القرآن، قم، مجمع‌الفکر الاسلامی.
الحلى، حسن‌بن یوسف،‏ (‏1425ق)، نهایةالوصول الى علم‌الأصول‏، قم‏، موسسة الامام‌الصادقA.
خرمشاهی، بهاءالدین، ۱۳۷۷ش، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان؛ ناهید. ‎
خمینى، سیدروح‌الله، (1375ش)، التعادل والترجیح، ‏تهران‏، چ1، ‏‏قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیR
امام خمینى، سیدروح­الله، ‏1410ق، ‏الرسائل‏، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
دراز، محمد عبدالله، (1394ق)، النبأالعظیم، کویت، دارالقلم.
رجبی، محمود، (1383ش)، روش تفسیر قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
رضایی اصفهانی، محمد‌علی، (1389ش)، «روش مطالعات تطبیقی در قرآن»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره اول.
زرقانی، محمدعبدالعظیم، (1408ق)، مناهل‌العرفان فی علوم‌القرآن، بیروت، دارالفکر.
الزرکشی، محمد، (بی‌تا)، البرهان فی علوم القر‌آن، تحقیق: ابوالفضل ابراهیم، محمد، بیروت، دارالمعرفة.
سیوطى، عبدالرحمن‌بن ابى‌بکر، (بی‌تا)، البهجةالمرضیة على الفیة ابن‌مالک، قم،‏ اسماعیلیان‏، چ19.
سیوطى، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، (بی‌تا)، المزهر فى علوم‌اللغة و انواعها، بیروت، دارالفکر.
شریف الرضى، محمدبن حسین، (‏1406ق)، حقائق‌التأویل فی متشابه‌التنزیل‏‏، شارح: آل‌کاشف‌الغطاء، محمد‌رضا، بیروت، دارالأضواء.
صدر، سیدمحمدباقر، (1421ق)، المدرسة القرآنیة، قم، مرکز الابحاث والدراسات التخصصیة للشهید صدر.
صدر، سیدمحمدباقر، (1418ق)، دروس فى علم الاصول، چ5، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، (۱۹۸۱م)، الحکمةالمتعالیة فی‌الاسفار العقلیة‌الاربعة، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
صدوق، محمدبن علی‌بن‌ بابویه، (1398 ق)، التوحید، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی، ابوعلی الفضل‌بن الحسن، (1408ق)، مجمعالبیان فی تفسیرالقرآن، التحقیق: الرسولی محلاتی، السیدهاشم و الیزدی الطباطبایی، السیدفضل‌الله، بیروت، دارالمعرفة.
طبرى، محمدبن جریر، (1412ق‏)، جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن، بیروت‏، دارالمعرفة.
طوسی، محمدبن الحسن، (1409ق)، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، مکتبة اعلام‌ الاسلامی.
عسگری، انسیه و شاکر، محمدکاظم، (زمستان 1394) «ضوابط علمی و کاربردی تفسیر تطبیقی»، پژوهش‌های قرآنی، سال بیستم، شماره77، ص4- 21.
عنایة، غازى، (بى‏تا)، شبهات حول‌القرآن و تفنیدها، بیروت‏، دار و مکتبة الهلال.
عوده، خلیل عوده، (1405ق)، التطور الدلالی بین لغة الشعرالجاهلی و لغة القرآن، چ1، اردن، مکتبة‌ المنار.
فراء، یحیى‌بن زیاد، (1980 م)، معانى‌القرآن، محقق: نجار، محمدعلی و نجاتى، احمدیوسف، قاهره، ‏الهیئة المصریة العامة للکتاب‏.
قراملکی، احد فرامرز، (1388ش)، اصول و فنون پژوهش در گستره دین‌پژوهی، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
کریمی، مصطفی، (1386ش)، وحی‌شناسی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیR.
کریمی، مصطفی، (آبان 1388ش)، «موانع و آسیب‌های غیرمعرفتی تفسیر قرآن»، مجله معرفت، شماره 143، ص33- 53.
کریمی، مصطفی، (پاییز و زمستان، 1389ش)، «ماهیت تفسیر موضوعی»، مجله قرآن شناخت، شماره 6.
کلینى، محمّدبن یعقوب، (1367ش)، الکافى، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
محمدی، علی،‌ (1385ش)، شرح کفایةالاصول، قم، الامام الحسن‌بن علیH.
مسلم، مصطفی، (1421ق)، مباحث فی التفسیرالموضوعی، دمشق، دارالقلم.
مصباح یزدی، محمدتقی، (1381ش)، فلسفه اخلاق، تحقیق: شریفی، احمد حسین، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر؛ شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
مصباح‌ یزدی‌، محمدتقی، (1376ش)، معارف قرآن، (ج1ـ3): خدا‌شناسی، کیهان‌شناسی و انسان‌شناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیR.
مطهری، مرتضی، (1384ش)، مجموعه آثار، ج20، آشنایی با قرآن (1-5)، تهران، انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی، (1387ش)، مجموعه آثار ج23 (آزادی معنوی)، قم، صدرا.
مظفر، محمدرضا، (1388ق)، المنطق، چ2، النجف، مطبعة النعمان.
مظفر، محمدرضا، (1408ق)، اصول الفقه، قم، اسماعیلیان.
معرفت، محمدهادی، (‎۱۴۲۳ق)، شبهات و ردود حول القرآن‌الکریم، قم، موسسة التمهید.
مفید، محمدبن محمد، (1371ش) اوائل المقالات، تبریز انتشارات حقیقت.
مفید، محمدبن محمدبن النعمان، (1413ق)، مصنفات الشیخ المفید: الارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد، قم، المؤتمرالعالی لالفیة الشیخ المفید.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، (۱۳۶۷ش)، پیام قرآن: روش تازه‌ای در تفسیر موضوعی قرآن، قم، دارالکتب الاسلامیه.‎
نائینى، محمدحسین، (1376ش)، فوائدالاُصول‏، تقریرات: خراسانى، محمدکاظم، قم‏، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
واحدی، علی‌بن احمد، اسباب‌النزول، تحقیق: شعبان، ایمن صالح، قاهره، دارالحدیث.
هندی، المتقی‌بن حسام‌الدین، (1409ق)، کنزالعمّال، بیروت، مؤسسة الرسالة.
یزدى، محمدکاظم، (1426ق)، التعارض، قم، ‏موسسه انتشارات مدین.