اصول تربیت گفتاری در قرآن کریم با تکیه بر بُعد اجتماعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 عضو گروه معارف دانشگاه کاشان

3 دانشیار گروه علوم تربیتی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

قرآن کتاب هدایت است و محتوای آن دربردارنده معارف و مفاهیم تربیتی بسیاری است که هریک برای رشد فکری، اعتقادی و معنوی انسان نقشی بسزا دارد. دامنه موضوعی مباحث قرآن کریم در سه محور اساسی؛ عقاید، احکام و اخلاق محدود می شود. اخلاق به عنوان ضلع سوم سه گانه هدایت بشر، یکی از مسائلی است که قرآن کریم بدان توجه داشته و به ابعاد مختلف آن پرداخته است. این محور مهم با هدف تربیت و پرورش انسان، دارای اصول و روش های گوناگون تربیتی در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، رفتاری، گفتاری و... است.
این مقاله با روش پردازش توصیفی- تحلیلی، بر اساس آیات اخلاقی قرآن، به تحلیل آیات مرتبط با اصول گفتاری پرداخته و به این نتیجه رسیده که در آیات فراوان اصول تربیتی گفتار اجتماعی و مصداق های مختلف آن تبیین شده اند و شامل محورهای اساسی، عام بوده و قابل اجرا در همه زمانها و مکان هایند. در قرآن کریم اصول تربیت گفتاری لازم در روابط فردی و اجتماعی به صورت کامل بیان شده است. اصول ایجابی؛ حق گویی، راستگویی و نیک گویی و اصول سلبی؛ پرهیز از سخن باطل، زور، دروغ، لهو و بهتان از آن جمله اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Principles of Speech Education in the Holy Qur’an Based on the Social Dimension

نویسندگان [English]

  • Ali Fathi 1
  • Razia Sadat SeYyed Khorasani 2
  • SeYyed Ali Hosseini Zadeh 3
1 FacultyMember at the Department of Qur’an Studies, Hawza and University Research Center
2 Faculty Member of the Department of Islamic Knowledge, Kashan University
3 Associate Professor, the Department of Educational Sciences, Hawza and University Research Center
چکیده [English]

The Qur’an is a book of guidance and its content contains many teachings and educational concepts,
each of which has a significant role in the intellectual, religious and spiritual development
of human beings. The thematic scope of the Holy Quran’s topics includes three main areas:beliefs,
religious rulings and ethics. As the third area of human guidance,ethics is one of the issues
that the Holy Quran has considered and addressed its various dimensions. This important
axis which aimsat educating human beings has different educational principles and methods
in variousindividual, social, behavioral and speech dimensions.Using descriptive-analytical
processing method,this paper has analyzed the verses related to the principles of speech based
on the moral verses of the Qur’an, and has come to the conclusion that in many verses the educational
principles of social speech and its various instances are explained through some basic,
general axes that areapplicable at all times and places. In the Holy Quran, the principles of
speech education in personal and social relations are fully stated. Positive principles includetruthfulness,
honesty and nice language, and negative principlesinclude refraining from false
.words, force, lies, frivolity, and slander

کلیدواژه‌ها [English]

  • speech education
  • social ethics
  • positive principles
  • negative principles
قرآن کریم.
آلوسى، محمود (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق على عبدالبارى عطیه، ‏بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم(ابن‌ابى‌حاتم)، 13جلد، چاپ‌سوم، ریاض:مکتبة نزار مصطفى الباز.
ابن‌اثیر، مبارک بن محمد (1367ش)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، 5جلد، چاپ چهارم‏، قم: اسماعیلیان. ‏
صدوق، محمد بن على ابن بابویه (1362ش)‏، الخصال‏، تصحیح على‌اکبر غفارى، قم: جامعه مدرسین‏.
ابن درید، محمد بن حسن (1988م)، جمهرة اللغه، 3جلد، بیروت: دار العلم للملایین.
ابن‌سیده، على بن اسماعیل (1421ق)، المحکم و المحیط الأعظم،11جلد، بیروت:دارالکتب العلمیه.
ابن‏عاشور، محمدطاهر (1420 ق)، تفسیر التحریر و التنویر، المعروف بتفسیر ابنعاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن‏عربى، محمدبن‌على (1422ق)، تفسیر ابن عربى (تأویلات عبد الرزاق)، تحقیق سمیر مصطفى رباب، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
ابن‌فارس، احمد (1387ش)، ترتیب مقاییساللغه، یک جلد، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم‏ (1414ق)، لسان العرب‏، چاپ سوم، بیروت‏: دارصادر.
ازهرى، محمد بن احمد (1421ق)، تهذیب اللغه، 15جلد، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ابوالسعود، محمد (1983م)‏، تفسیر ابىالسعود (ارشاد العقل السلیم الى مزایا القرآنالکریم)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
ابوعبیده، معمربن‌مثنى (1381ق)، مجاز القرآن، 2جلد، قاهره: مکتبة الخانجی.
ابوالفتوح‌رازى، حسین بن على (1408ق)، روضالجنان و روحالجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح محمدمهدى ناصح، مشهد: آستان قدس رضوى.
امین، احمد (1426ق)، الأخلاق، بیروت: دارالکتب العلمیه.
باقری، خسرو (1396ش)، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، چاپ چهل‌و دوم، تهران: مدرسه.
ــــــــــ(1375)، دیدگاه‌های جدید در فلسفه تعلیم و تربیت، تهران: نقش هستی.
بیضاوى، عبدالله‌بن‌عمر (1418ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل (تفسیر البیضاوى)، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
پارسا، محمد (1374)، روان‌شناسی تربیت، چاپ اول، تهران: سخن.
جوادی‌آملی، عبدالله (1388ش)، مراحل اخلاق در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم؛ ج11)، چاپ نهم، قم: نشر اسراء.
جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد (1376ق)، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، 6جلد، بیروت: دارالعلم للملایین.
حاجیانی، ابراهیم (1393)، جامعه‌شناسی اخلاق(تحلیل وضعیت اخلاق اجتماعی در جامعه ایران)، تهران: جامعه‌شناسان.
حسن، خالد رمضان (1418ق)، معجم أصول الفقه‏، قاهره‏: مطبعة المدنی.
حسینی‌زاده، سیّدعلی (1390ش)، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیتb؛ نگرشی بر آموزش با تأکید بر آموزش دینی، جلد چارم، چاپ ششم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حمیرى، نشوان‌بن‌سعید (1420ق)، شمسالعلوم و دواء کلامالعرب من الکلوم‏، 12جلد، دمشق: دارالفکر.
خوش‌منش، ابوالفضل و مجتبی محمدی انویق(بهار- تابستان1393)،«بایدها و نبایدهای گفتار از دیدگاه قرآن کریم»، آموزه‌های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 19، ص3-34.
داوودی، محمد (1384)، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیتb؛ تربیت دینی، جلد دوم،چاپ‌دوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
درّاز، محمد عبدالله (1387ش)، آیین اخلاق در قرآن، ترجمه محمدرضا عطایى، مشهد: آستان قدس رضوى.
راغب اصفهانى، حسین (1412ق)، المفردات فی غریبالقرآن‏، تحقیق صفوان عدنان داوودى‏، دمشق- بیروت: دارالعلم، الدار الشامیه.
رشیدرضا، محمد (1414ق)، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه.
زبیدى‌مرتضى ، محمد بن‌محمد (1414ق)، تاجالعروس من جواهرالقاموس، بیروت: دارالفکر.
زمخشرى، محمود بن‌عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامضالتنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، تصحیح مصطفى حسین احمد، چاپ سوم، بیروت: دارالکتاب العربی.
سحمرانى، اسعد (1408ق)، الأخلاق فی الإسلام و الفلسفة القدیمه، بیروت: دارالنفائس.
سمرقندى، نصربن‌محمد (1416ق)، تفسیر السمرقندى المسمى بحرالعلوم، 3جلد، بیروت: دارالفکر.
قطب، سیّدمحمد (1425ق)، فى ظلال القرآن، چاپ سی و پنجم، بیروت: دارالشروق.
سیوطى، عبدالرحمن‌بن‌ابى‏بکر (1404ق)، الدرّالمنثور فى التفسیر بالمأثور، 6جلد، قم: کتابخانه‌آیة‌الله مرعشى‌نجفى.
سیف، علی‌اکبر (1372ش)، روان‌شناسی تربیت، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه پیام نور.
سیفعلی‌ئی، فاطمه (1394ش)، اخلاق اجتماعی کاربردی، قم: بوستان کتاب.
سیفعلی، فاطمه (بهار 1397)، «شاخصه‌های انضباط گفتاری در قرآن»، مشکوة، شماره 138،  ص67-88.
شبر، عبدالله‏ (1407ق)، الجوهرالثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: مکتبة الالفین.
شجاعى، احمد (مرداد 1389)، «سخن نیکو از منظر قرآن»، معرفت، شماره 152، ///ص؟///.
شوکانى، محمد(1414ق)، فتح القدیر، 6جلد، دمشق: دارابن‌کثیر.
شیروانى، على (1379ش)، اخلاق اسلامى و مبانى نظرى آن، قم: دارالفکر.
صاحب بن عبّاد، اسماعیل (1414ق)، المحیط فى اللغه، 11جلد، بیروت: عالم الکتب.
طباطبایى، سیّد محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیرالقرآن، چاپ دوم، بیروت:مؤسسه‌الأعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل ‌بن‌حسن (1372ش)، مجمعالبیان فی تفسیرالقرآن، تصحیح فضل‏الله یزدى طباطبایى، چاپ سوم، تهران: ناصرخسرو.
طبرى، محمد بن‌جریر (1412ق)، جامع البیان فى تفسیرالقرآن (تفسیر الطبرى)،30جلد، بیروت: دارالمعرفه.
طوسى، محمد بن‌حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن،10جلد، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
طوسی، نصیرالدین (1395ش)، اخلاق ناصری، چاپ چهارم، تهران: فردوسی.
عروسى‌حویزى، عبدعلى ‌بن‌جمعه (1415ق)،‏ نورالثقلین‏، تحقیق سیدهاشم رسولى محلاتى‏، چاپ چهارم، قم‏ :اسماعیلیان.
عسکرى، حسن ‌بن‌عبدالله (1400ق)، الفروق فىاللغه، بیروت: دارالآفاق‌الجدیده.
عیاشى، محمد بن‌مسعود (1380ق)، التفسیر (تفسیرالعیاشی)، تحقیق سیدهاشم رسولى محلاتی، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیه.
فخرالدین رازی، محمد (1420ق)، التفسیر الکبیر (مفاتیحالغیب)، چاپ سوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدى، خلیل ‌بن‌احمد (1409ق)،کتاب العین‏، 9 جلد، چاپ دوم‏، قم: هجرت‏.
فضل‌الله، سیّدمحمدحسین (1419ق)، من وحى القرآن، 25جلد، بیروت: دارالملاک.
فیروزآبادى، محمدبن‌یعقوب (1415ق)، القاموسالمحیط، 4جلد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
فیض‌کاشانى، محمدمحسن (1415ق)‏، تفسیر الصافی‏، تصحیح حسین ‏اعلمى، چاپ دوم، تهران: مکتبه الصدر.
قمی‌مشهدی، محمد (1368ش)، تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب، تحقیق حسین درگاهى، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
کاشانى، فتح‏الله بن شکرالله (بی‌تا)، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، 10جلد، تهران: کتابفروشى اسلامیه.
ماوردى،على‌بن‌محمد (بی‌تا)، النکت و العیون تفسیرالماوردى، 6جلد، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
مجتهدتبریزى،صادق‌بن‌محمد (1317ق)‏، المقالات الغریة فی تحقیق المباحث الاُصولیه، تبریز: مطبعة مشهدی اسدآقا.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391)، اخلاق در قرآن(مشکات)، چاپ چهارم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژورشی امام خمینیe.
ــــــــــــ(1378)، اخلاق در قرآن(معارف قرآن)، ج۳، قم: موسسه امام خمینی.
مصطفوى، حسن ‏(1368ش)‏، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بلخی (1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان،5جلد، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
مکارم شیرازى، ناصر و همکاران (1371ش)، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
ــــــــــــــــــ (1377ش)، اخلاق در قرآن، قم: مدرسة الإمام علی‌بن‌أبیطالبg.
ــــــــــــــــــ (1386ش)، زندگى در پرتو اخلاق، چاپ ششم، قم: سرور.
مؤدب، سیّدرضا (1393ش)، مبانی تفسیر قرآن، چاپ سوم، قم: دانشگاه قم.
مغنیه، محمدجواد (1424ق)، التفسیر الکاشف، 7جلد، قم: دارالکتاب الإسلامی.
میبدى، احمدبن‌محمد (1371ش)، کشفالاسرار و عدةالابرار(معروف به تفسیر خواجه عبداللهانصارى)، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
نهاوندى، محمد (1386ش)، نفحات الرحمن فى تفسیرالقرآن، 6جلد، قم: مؤسسة‌البعثه.