حوزۀ معنایی فطرت در قرآن بر پایۀ روش معناشناسی توصیفی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

2 دانش ‌آموختۀ سطح 4 تفسیر تطبیقی مؤسسه آموزش عالی معصومیه(س)

چکیده

فطرت از واژه‌های کلیدی قرآن کریم است که ارتباط مستقیم با کلمۀ کانونی «الله» دارد: «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» (روم،30). مقاله پیش‌رو به روش تحلیلی و با بهره‌گیری از دستاوردهای معناشناسی واژگانی، ضمن تحلیل مؤلفه‌ها و حوزۀ معنایی فطرت، پیوند آن را با واژه‌های هم‌حوزه، به شیوۀ معناشناسی توصیفی تبیین و در نتیجه، حوزۀ معنایی آن را در قرآن ترسیم می‌نماید. بر این پایه، ابتدا معنای اساسی و نسبی این واژه مورد بررسی قرار گرفته، سپس حوزۀ واژگانی آن بر اساس روابط هم‌نشینی، جانشینی و نیز تقابلی واکاوی شده است. معنای اولیه «فطرت»، بر اساس تقدم معنای حسی، آشکار شدن، باز‌شکافتن و در معانی چون آفرینش، سرشت و مانند آن به‌کار رفته است. در نظام معنایی قرآن، این کلمه با واژه‌هایی مانند الله، ربّ، ولایت، هدایت، اسلام و ناس، رابطۀ هم‌نشینی، با واژه خلق، رابطه جانشینی و با واژه‌هایی چون عصیان، طغیان، کفر، شرک و ضلالت رابطۀ تقابلی دارد. ازاین‌رو مقصود از آن، آفرینش ویژۀ الهی است که به انسان اختصاص دارد؛ خداوند بر اساس ربوبیت، علم، قدرت و حکمتش چنین خلقتی به انسان بخشیده است. پیمودن راه فطرت باعث سعادت انسان می‌شود. این آفرینش الهی را خطراتی مانند شیطان، هوا و هوس و مانند آن تهدید می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Semantic field of nature in Quran based on descriptive semantics method

نویسندگان [English]

  • Ali Fathi 1
  • zohreh nikparvar 2
1 FacultyMember at the Department of Qur’an Studies, Hawza and University Research Center
2 Graduated from the fourth level of comparative interpretation of Masumieh Institute of Higher Education.
چکیده [English]

Nature is one of the key and important words of the Holy Qur'an, which is directly related to the central word "Allah": "Fitrat-Allah-e-Al-Tee Fattar-Al-Nasaa-Alaiha" (Rome, 30). , to explain the semantic field of nature, its semantic link with the words accompanying, substitute, and reciprocal in the descriptive semantics method, and as a result, draw its semantic field in the Qur'an. On this basis, first, the basic and relative meaning of this word has been examined Then, its lexical field has been investigated and re-examined based on coexistence and substitution relations as well as oppositional relations. The basic meaning of "nature" is based on the primacy of the sensory meaning of unfolding, splitting open, and is used in meanings such as creation, nature, and the like. In the semantic system of the Qur'an, this word has a coexistence relationship with words such as Allah, Lord, Wilayat, Islam, Nas, etc., and has a conflicting relationship with words such as rebellion, rebellion, disbelief, polytheism, and misguidance. Therefore, it means the special divine creation that is reserved for humans; Based on his lordship, knowledge, power and wisdom, God has provided such a creation to man. Following the path of nature brings human happiness. This divine creation is threatened by dangers such as Satan, whims, etc.
Keywords: nature, basic meaning, relative meaning, semantic field, semantic companion, semantic substitution, semantic opposition

کلیدواژه‌ها [English]

  • nature
  • basic meaning
  • relative meaning
  • semantic field
  • semantic companion
  • semantic substitution
  • semantic opposition

 

قرآن کریم.
نهجالبلاغه. سید رضى،‏ تصحیح: صبحى‏صالح، قم، ‏موسسة دارالهجرة.
ابن‌اثیر جزری، مبارک ‌بن محمد، (1367)، النهایه فی غریب‌الحدیث والاثر، تحقیق: محمود محمد طناحی، طاهر احمد زاوی، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن‌درید، محمد بن حسن،‏ (‏1988)، جمهرة اللغة، بیروت، دارالعلم للملایین.
ابن‌سیده، على ‌بن اسماعیل‏، (1421ق)، المحکم والمحیط الأعظم‏، تحقیق: عبدالحمید هنداوى، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، (بی‌تا)، التحریر والتنویر، بیروت‏، موسسه التاریخ‏.
ابن‌فارس، احمد‏، (1404ق)، معجم مقاییس اللغة‏، تحقیق: عبدالسلام محمد ‌هارون، قم‏، مکتب الاعلام الاسلامی‏‏.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم‏، (1414ق)، لسان‌العرب‏، بیروت‏، دار صادر‏.
ابوعبیده، معمر بن مثنى‏، (1381ق)، مجاز القرآن،‏ تحقیق: محمدفواد سزگین، قاهره‏، مکتبة الخانجى‏.
ازهرى، محمد بن احمد، (1421ق)، تهذیب‌اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏.‏
ایزوتسو، توشیهیکو، (1361)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه: احمد آرام، تهران، شرکت سهامی انتشار.
-----------، (1388)، مفاهیم اخلاقی در قرآن، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان.
باقری، مهری، (1371)، مقدّمات زبان‌شناسی، تهران، دانشگاه پیام نور.
بحرانى، هاشم ‌بن سلیمان، (1416ق)، ‏البرهان فى تفسیرالقرآن،‏ تهران‏، بنیاد بعثت.
بهجت، عبدالواحد شیخلى، (1427ق)، اعراب القرآن‌الکریم، ‏‏بیروت، دارالفکر.
پالمر، فرانک ر، (1374)، نگاهی تازه به معناشناسی، ترجمه: کورش صفوی، -، -.
جامى، عبدالرحمن بن احمد، (بی‌تا)، شرح ملا جامی على متن الکافیة فی‌النحو، بیروت، دار إحیاء التراث‌العربی.
جوادی آملی، عبدالله، (1384)، فطرت در قرآن، تحقیق: محمدرضا مصطفی‌پور، قم، إسراء.
جعفری، محمدتقی، (1375)، ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوهری، اسماعیل ‌بن حماد، (1376ق)، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح‌العربیة، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین.
حسینى طهرانى، هاشم، (1364)، علوم العربیة، تهران، مفید.
حسینى همدانى، محمد، (1404ق)، انوار درخشان، تحقیق: محمدباقر بهبودى، ‏تهران‏، کتاب‌فروشى لطفى‏.
حموى، یاقوت‌بن عبدالله‏، (1995)، معجم‌البلدان، بیروت‏، دار صادر.
خفاجى، احمد بن محمد، (1418ق)، شفاء الغلیل، بیروت، دارالکتب العلمیة‏.
خمینی، روح‌الله، (1376)، شرح چهل حدیث، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
راغب اصفهانى، حسین‌ بن محمد، (1412ق)، مفردات ألفاظ‌القرآن‏، تحقیق: صفوان عدنان داوودى، بیروت‏، دارالقلم‏.
ربانی گلپایگانی، علی، (1380)، فطرت و دین، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
زبیدى، مرتضى محمد بن محمد، (1414ق)، تاج‌العروس،‏ تحقیق: على ‏شیرى، بیروت‏، دارالفکر.
زمخشرى، محمود بن عمر، (1417ق)، الفائق،‏ بیروت، دارالکتب العلمیة‏.
سیوطى، عبدالرحمن‌ بن ابى‏بکر، (1404ق)، الدرالمنثور فى تفسیرالمأثور، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى.
شیبانى، اسحاق بن مرار، (1975)، کتاب الجیم،‏ تحقیق: ابراهیم ابیارى، قاهره‏، الهیئه العامه لشئون المطابع الامیریه‏.
صاحب، اسماعیل بن عباد، (1414ق)، المحیط فی‌اللغة، تحقیق: محمدحسن آل‌یاسین،‏ بیروت، عالم‌الکتب‏.
صفوی، کوروش، (1387)، درآمدی بر معنی‌شناسی، تهران، انتشارات سورة مهر.
طباطبایى، محمدحسین، (1417ق‏)، المیزان فى تفسیرالقرآن‏‏، قم‏، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه قم‏.
طبرسى، فضل بن حسن‏، (1372)، مجمع‌البیان فى تفسیرالقرآن‏، تحقیق: محمدجواد بلاغى، تهران، ناصرخسرو‏.
طریحى، فخرالدین بن محمد، (1375)، مجمع‌البحرین‏، تحقیق: احمد حسینى اشکورى، تهران‏، مرتضوی‏.
عسکرى، حسن بن عبدالله،‏ (1400ش)، الفروق فی‌اللغة، ‏ بیروت، دارالافاق الجدیدة.
عیاشى، محمد بن ‏مسعود، (1380ق)، کتاب التفسیر، تحقیق: هاشم رسولى محلاتى،‏‏ تهران،‏ چاپخانه علمیه.‏
فخر رازى، محمد بن عمر، (1420ق)، مفاتیح‌الغیب‏، بیروت، دار احیاء التراث‌العربی‏‏.
فراهیدى، خلیل بن احمد، (1409ق‏)، کتاب العین‏، قم، هجرت‏.
فیروزآبادى، محمد بن یعقوب، (‏1415ق)، القاموس‌المحیط، ‏بیروت‏، دارالکتب العلمیة.
فیومى، احمد بن محمد، (1414ق)، المصباح‌المنیر فى غریب الشرح‌الکبیر للرافعى‏، قم‏، مؤسسه دارالهجرة.
قرشى، على‌اکبر، (1371)، قاموس قرآن‏، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
قمى، على بن ابراهیم‏، (1363)، تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوى جزایرى،‏ قم، دارالکتاب‏.
کلینى، علی‌محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، (1429ق)، الکافی، تحقیق: دارالحدیث‏، ‏قم‏، دارالحدیث‏.
مازندرانى، محمدصالح بن احمد، (1382 ق)، شرح الکافی- الأصول والروضة، تحقیق: ابوالحسن شعرانى، تهران‏، المکتبة الإسلامیة.
مصباح یزدی، محمدتقی، (1391)، معارف قرآن 3-1(خداشناسی، کیهان‌شناسی، انسان‌شناسی)، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصطفوی، حسن‏، (1430ق)، التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم، ‏بیروت- لندن- قاهره، دارالکتب العلمیة- مرکز نشر آثار علامه مصطفوی‏‏.
مطهری، مرتضی، (1382)، فطرت، تهران، صدرا.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری (نرم‌افزار آثار شهید مطهری)