بررسی نقش تفسیری التفات در ضمایر به لحاظ تولید معنا در آیات قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 جامعه المصطفی العالمیه

2 عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه

3 دبیر گروه قرآن و تفسیر مجتمع عالی فقه جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

التفات از زیباترین صنایع بلاغی در حوزة علم معانی،‌بیان و بدیع است که باعث جذب و دقت مخاطب نسبت به کلام وحی گردیده است.‌‌ این پژوهش با عنوان «بررسی نقش تفسیری التفات در ضمایر به لحاظ تولید معنا در آیات‌ قرآن کریم» با هدف شناخت نقش و تأثیر التفات در تولید معنای تفسیری از منظر ادبی و بلاغی،‌طبق آنچه در تفسیرهای شیعه و سنی مطرح شده به همراه برداشت پژوهشگر و به صورت توصیفی و تحلیلی و گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای تدوین گردیده است.‌در اهمیت و ضرورت این بحث همین بس که انواع متعدد این صنعت ادبی و بلاغی در آیات‌قرآن کریم فراوان به کار رفته و باعث تولید معنای جدید تفسیری در کلام وحی گردیده است.‌بنابراین دستاوردهای این تحقیق را می توان به طور کلی در بیان انگیزه،‌هدف و فایدة استفاده از این اسلوب ادبی در ایجاد و تولید معنا در تفسیر آیات‌قرآن کریم و دیدگاه علمای ادب و بلاغت در این باره دانست.‌اما سؤالی که در اینجا مطرح است این است که نقش این صنعت ادبی به لحاظ تفسیری در تولید معنای جدید چگونه است؟ پاسخ این سوال را می توان در بررسی آیات و دیدگاه مفسرانی دانست که در تفاسیر خویش به این آرایه و تأثیر آن در ایجاد معنا در کلام اشاره نموده و تولید معنای جدید را از دستاوردهای صنعت ادبی التفات برشمرده اند.‌‌در این پژوهش برآنیم تا التفات را از این منظر مورد بررسی‌قرار داده و نظرات مفسران در آیات مربوطه را با این رویکرد بازخوانی نماییم.‌

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the interpretative role of Eltifat in pronouns in terms of producing meaning in the verses of the Holy Quran

نویسندگان [English]

  • Roohollah Fayazi 1
  • Mohammad Fakir meybodi 2
  • mohammad fallahi ghomi 3
1 Al-Mustafa International University
2 Member of the Faculty of Al-Mustafa Al-Alamiya Society
3 Secretary of the Department of Qur'an and Tafsir of the High Jurisprudence Complex of Al-Mustafa Al-Alamiya Society
چکیده [English]

Recognizing the role and effect of Eltifat in the production of interpretative meaning from a literary and rhetorical point of view, according to what is proposed in the Shia and Sunni interpretations, along with the researcher's opinion, and by descriptive and analytical method, and by collecting information in a library method, has been compiled. In the importance and necessity of this It is enough to discuss that many types of this literary and rhetorical art have been used in the verses of the Holy Quran and have caused the production of a new interpretive meaning in the word of revelation. Therefore, the achievements of this research can be generally expressed in the motivation, purpose and benefit of using this Literary style in the creation and production of meaning in the interpretation of the verses of the Holy Qur'an and the views of scholars of literature and rhetoric in this regard. But the question that is raised here is, what is the role of this literary art in terms of interpretation in the production of new meaning in the word? The answer to this question can be found in the review of the commentators' point of view, who in their interpretations have pointed to this array and its effect in creating meaning in words, and have listed the production of new meaning as one of the achievements of the literary industry of Eltifat. Let's examine the perspective and reread the comments of the commentators in the relevant verses with this approach.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Alliteration
  • literary works
  • rhetorical arrangement
  • meaning generation
  • Interpretation
  1. قرآن کریم

    1. ابن‎جزی کلبی الغرناطی، ابوالقاسم محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله‌(1416ق)، ‌التسهیل لعلوم التنزیل،‌ بیروت: ‌شرکة دارالارقم بن أبی الارقم، ‌چاپ اول.
    2. ابن‎حموش، ‌مکی(‌1429‌ق‌)، ‌الهدایة إلى بلوغ النهایة، ‌جامعة الشارقه، شارجه: ‌کلیة الدراسات العلیا و البحث العلمی، ‌چاپ اول.
    3. ابن‏عادل،‌ عمر بن على(‌1419‌ق)،‌ اللباب فى علوم الکتاب، بیروت:‌ ‌‌دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
    4. ابن‏عجیبه، ‌احمد (1419ق)، ‌البحر المدید فى تفسیر القرآن المجید، ، ‌قاهره: ‌حسن عباس زکی، چاپ اول‌.
    5. ابن‏عطیه،‌ عبدالحق بن غالب(‌1422‌ق)،‌ المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز،‌ بیروت: دار الکتب العلمیة، ‌منشورات محمد علی بیضون، ‌چاپ اول،
    6. ابن‎منظور، ‌محمد بن مکرم (‌1414‌ق)، ‌لسان العرب، ‌بیروت: دار صادر، ‌چاپ سوم.
    7. ابن‎یعقوب مغربى، ‌احمد بن محمد (‌بی تا)،‌ مواهب الفتاح فی شرح تلخیص المفتاح، بیروت: ‌دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
    8. ابوالسعود،‌ محمد بن محمد(‌1983م)، ‌تفسیر ابى السعود ‌‌(ارشاد العقل السلیم الى مزایا القرآن الکریم)، بیروت: ‌دار إحیاء التراث العربی، ‌چاپ اول.
    9. ابوحیان،‌ محمد بن یوسف (1420‌ق)،‌ البحر المحیط فى التفسیر، بیروت: ‌دار الفکر ، ‌چاپ اول.
    10. ابوزهره، ‌محمد(‌بی تا)، ‌زهرة التفاسیر، بیروت: ‌دار الفکر ، ‌چاپ اول.
    11. ابوموسی،‌ محمد (1980م)،‌ خصائص التراکیب، قاهره: ‌‌مکتبة وهبة، چاپ دوم.
    12. الأبیاری، ‌ابراهیم بن اسماعیل(‌‌1405‌ق)، الموسوعة القرآنیة، قاهره: ‌مؤسسة سجل العرب.
    13. ارمى علوى، ‌محمد امین بن عبدالله(1426ق)، ‌تفسیر حدائق الروح و الریحان فى‌‌‌‌‌‌ روابى علوم القرآن، بیروت: ‌دار طوق النجاة، ‌چاپ دوم‌.
    14. الإسکندری المالکی،‌ ناصر الدین احمد بن محمد بن المنیر(‌1966م)، ‌الإنصاف فیما تضمنه الکشاف،‌ مصر: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و أولاده بمصر.
    15. اسماعیل بن عباد، ‌صاحب (‌1414‌ق)،‌ المحیط فی اللغة، ‌بیروت: عالم الکتب، ‌چاپ اول.
    16. امانی،‌ رضا‌‌؛ ‌فرهادی،‌ ام البنین،‌ ساختار التفات و جنبه‌‌‌‌‌های هنری ـ معنایی آن در‌قرآن‌ ‌(پژوهشی در سطح صیغه‌‌‌‌‌های ضمایر)،‌ دو فصلنامة مطالعات سبک شناختی‌ قرآن کریم،‌ سال اول، ‌شمارة اول، ‌1396ش.
    1. انیس،‌ ابراهیم (‌1976م)، دلالة الألفاظ، ‌مصر: ‌مکتبة الإنجلو المصریة، ‌چاپ سوم.
    1. آلوسى،‌ محمود بن عبدالله‌ (1415‌ق)،‌ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: ‌دار الکتب العلمیة،‌ منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.
    2. بابایی،‌ علی اکبر، ‌عزیزی کیا، ‌غلام علی،‌ روحانی راد، ‌مجتبی(1379ش)، ‌روش شناسی تفسیر‌قرآن،‌‌ تهران: سمت، ‌چاپ اول.
    3. بحرانى،‌‌‌‌‌‌ هاشم بن سلیمان(1415‌ق)، ‌البرهان فی تفسیر القرآن، ‌قم: مؤسسة البعثة،‌ قسم الدراسات الإسلامیة، چاپ اول.
    4. بروجردی،‌ حسین بن رضا(1416ق)، تفسیر الصراط المستقیم،‌‌ قم: انصاریان،‌ چاپ اول‌.
    5. بقاعى، ‌ابراهیم بن عمر(1427‌ق)، ‌نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور،‌ بیروت: دار الکتب العلمیة، ‌منشورات محمد علی بیضون، ‌چاپ سوم.
    6. بیضاوى، ‌عبدالله بن عمر(‌1418‌ق)،‌ أنوار التنزیل و أسرار التأویل‌ ‌(تفسیر البیضاوى)، لبنان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ‌چاپ اول.
    7. جمل،‌ سلیمان بن عمر(1427‌ق)،‌ الفتوحات الإلهیة بتوضیح تفسیر الجلالین للدقایق الخفیة، بیروت: دار الکتب العلمیة،‌ منشورات محمد علی بیضون،‌ چاپ اول.
    8. حائرى طهرانى، ‌على(1338ش)،‌ مقتنیات الدرر،‌ دار الکتب الإسلامیة، ایران، تهران، ‌چاپ اول‌.
    9. حدادى، ‌احمد بن محمد(1408‌ق)، ‌المدخل لعلم تفسیر کتاب الله تعالى، دمشق: ‌‌دار القلم، چاپ اول‌.
    10. حسان،‌ تمام(1979م)،‌ اللغة العربیة معناها و مبناها، مصر: ‌الهیئة المصریة العامة للکتاب.
    11. حسین، ‌عبدالقادر(‌1405ق)، ‌فن البلاغة، بیروت‌: عالم الکتب،‌ چاپ دوم.
    12. حوى،‌ سعید(1424‌ق)، ‌الاساس فى التفسیر، ‌قاهره‌: دار السلام، ‌چاپ ششم.
    13. حویزى، ‌عبد على بن جمعه(‌1415‌ق)‌،‌ تفسیر نور الثقلین، ‌اسماعیلیان،‌‌ قم،‌ چاپ چهارم.
    14. خازن،‌ على بن محمد(1415‌ق)، ‌تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل،‌ بیروت: دارالکتب العلمیة،‌ منشورات محمد علی بیضون،‌ چاپ اول. ‌
    15. خطیب القزوینی، ‌جلال الدین محمد بن عبدالرحمن(2010م)، ‌الإیضاح فی علوم البلاغة، ‌المعانی و البیان و البدیع، بیروت: ‌‌دارالکتب العلمیة، چاپ دوم.
    16. خطیب شربینى، ‌محمد بن احمد(1425‌ق)،‌ تفسیر الخطیب الشربینى المسمى السراج المنیر،‌ بیروت:‌ دارالکتب العلمیة، ‌منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.
    17. خطیب، ‌عبدالکریم(1424‌ق)، ‌التفسیر القرآنى للقرآن، ‌بیروت: ‌دار الفکر العربی، ‌چاپ اول‌.
    18. خفاجى، ‌احمد بن محمد(1417‌ق)،‌ حاشیة الشهاب المسماة عنایة القاضی و کفایة الراضی على تفسیر البیضاوی، بیروت: ‌دار الکتب العلمیة،‌ منشورات محمد علی بیضون، ‌چاپ اول‌.
    19. درویش، ‌محى‏الدین(1415‌ق)، ‌اعراب القرآن الکریم و بیانه، ‌حمص: الارشاد، ‌چاپ چهارم.
    1. دفتر تبلیغات اسلامی(1394ش)‌،‌ فرهنگ نامة علوم‌ قرآن،‌ قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی‌.
    2. راغب اصفهانی، ‌حسین بن محمد(1412ق)،‌ مفردات ألفاظ القرآن،‌ بیروت: دارالقلم، ‌چاپ اول.
    3. رسعنى،‌ عبدالرزاق بن رزق‏الله(1429‌ق)، ‌رموز الکنوز فى تفسیر الکتاب العزیز،‌ مکة مکرمه: مکتبة الأسدی ،‌ چاپ اول‌‌.
    4. رضا، ‌محمد رشید(1414‌ق)،‌ تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: ‌دار المعرفة، ‌چاپ اول‌.
    5. زارعی فر،‌ ابراهیم، ‌دو فصلنامة صحیفة مبین،‌ بلاغت التفات در‌قرآن کریم،‌ شمارة 44،‌ زمستان و بهار 88 ـ 1387ش.
    6. زحیلى، ‌وهبه(1411‌ق)، ‌التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج،‌ دمشق: دارالفکر، ‌چاپ دوم‌.
    7. زرکشى،‌ محمد بن بهادر(1410‌ق)، ‌البرهان فى علوم القرآن، ‌بیروت: ‌دار المعرفة، ‌چاپ اول‌.
    8. زمخشرى، ‌محمود بن عمر(1407‌ق)،‌ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل،‌ بیروت: دارالکتاب العربی،‌ چاپ سوم.
    9. الزملکانی، ‌کمال الدین عبدالواحد بن عبدالکریم(1394ق)،‌ البرهان الکاشف عن إعجاز القرآن،‌ الجمهوریة العراقیة، عراق، ‌بغداد: احیاء التراث الاسلامی‌،‌ مطبعة العانی، ‌چاپ اول.
    10. زین‏الدین رازى،‌ محمد بن ابى‏بکر(1423‌ق)،‌ اسئلة القرآن المجید و أجوبتها من غرائب آی التنزیل، بیروت: ‌المکتبة العصریة، ‌چاپ اول‌‌.
    11. سبزواری،‌ محمد(1406‌ق)،‌ الجدید فى تفسیر القرآن المجید، بیروت‌: دارالتعارف للمطبوعات ، ‌چاپ اول‌.
    12. سبکى،‌ على بن عبد الکافى(1423ق)، ‌عروس الأفراح فی شرح تلخیص المفتاح، ، بیروت: ‌المکتبة العصریة، ‌چاپ اول‌.
    13. سجادی، ‌جعفر(1373ش)،‌ فرهنگ معارف اسلامی‌، تهران: کومش‌.
    14. سکاکى،‌ یوسف بن ابى بکر(1420ق)، ‌مفتاح العلوم، بیروت‌: دارالکتب العلمیة، ‌چاپ اول‌.
    15. سیواسى،‌ احمد بن محمود(1427‌ق)، ‌عیون التفاسیر، بیروت‌: دار صادر، ‌چاپ اول‌‌.
    16. سیوطى، ‌عبدالرحمن بن ابى‏بکر(1421‌ق)، ‌الإتقان فی علوم القرآن،‌ بیروت: دار الکتاب العربی، ‌چاپ دوم.
    17. شاه ‏عبدالعظیمى، ‌حسین(1363ش)، ‌تفسیر اثنى عشرى،‌ تهران: میقات، ‌چاپ اول‌.
    18. شرف‏الدین، ‌جعفر(1420‌ق)، ‌الموسوعة القرآنیة،‌ خصائص السور،‌ بیروت: دار التقریب بین المذاهب الاسلامیة، ‌چاپ اول‌.
    19. شنقیطى، ‌محمدامین(1427‌ق)، ‌أضواء البیان فى إیضاح القرآن بالقرآن، بیروت: ‌دار الکتب العلمیة،‌ چاپ اول‌‌.
    20. شیخلى، ‌بهجت عبدالواحد(1427‌ق)، ‌اعراب القرآن الکریم ‌‌(شیخلى)، بیروت: ‌دار الفکر، ‌چاپ اول‌‌.
    21. صاوى، ‌احمد بن محمد(1427‌ق)، ‌حاشیة الصاوی على تفسیر الجلالین، بیروت: ‌دار الکتب العلمیة، ‌چاپ چهارم.
    22. صدرالدین شیرازى، ‌محمد بن ابراهیم(1361ش)، ‌تفسیر القرآن الکریم‌ ‌(صدرا)، ‌قم: ‌بیدار، ‌چاپ دوم‌.‌
    23. صدیق‏حسن‏خان، ‌محمدصدیق(1420‌ق‌)،‌ فتح البیان فى مقاصد القرآن، بیروت: ‌دار الکتب العلمیة، ‌چاپ اول‌.
    24. ضیاء الدین بن الأثیر الکاتب،‌ أبی الفتح نصرالله بن محمد‌(بی‌تا)،‌ المثل السائر فی أدب الکاتب و الشاعر، قاهره: دار نهضة.
    25. طباطبایى، ‌سیدمحمدحسین(1390‌ق)،‌ المیزان فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت‌: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ‌چاپ دوم.
    26. طبرانى،‌ سلیمان بن احمد(‌2008 م)،‌ التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم ‌‌(الطبرانى)، اربد‌: دار الکتاب الثقافی،‌ چاپ اول.‌
    27. طبرسی،‌ فضل بن حسن(1372ش)،‌ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ‌ناصر خسرو ، ‌چاپ سوم‌.
    28. طبرسى،‌ فضل بن حسن(1412‌ق)، ‌تفسیر جوامع الجامع، ‌قم‌: مرکز مدیریت حوزة علمیة قم، ‌چاپ اول‌‌.
    29. طبری،‌ محمد جریر(1412ق)،‌ جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة،‌ ‌چاپ اول‌.
    30. طبل،‌ حسن(1418‌ق)، ‌أسلوب الإلتفات فی البلاغة القرآنیة، بیروت‌: دارالفکر العربی‌.
    31. طریحى، ‌فخر الدین بن محمد(1375ش)،‌ مجمع البحرین، تهران: ‌مرتضوی، ‌چاپ سوم‌.
    32. طوسی، ‌ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی بن الحسن(1414ق)،‌ الأمالی ‌‌(للطوسی)، ‌قم: دار الثقافة،‌ ‌چاپ اول.
    33. عسکرى،‌ حسن بن عبدالله(1400‌ق)، ‌الفروق فی اللغة، بیروت: دار الآفاق الجدیدة، ‌چاپ اول‌‌.
    34. عمر، ‌احمد مختار‌(1998م)،‌ علم الدلالة، ‌قاهره: عالم الکتب، ‌چاپ پنجم.
    35. غزالى،‌ محمد بن محمد(1409‌ق)، ‌جواهر القرآن و درره، بیروت: ‌دار الکتب العلمیة، ‌چاپ اول، ‌.
    36. فخر الدین الرازی،‌ محمد بن عمر بن الحسین(1420‌ق)، التفسیر الکبیر ‌‌(مفاتیح الغیب)، بیروت: ‌دار إحیاء التراث العربی،‌ چاپ سوم.
    37. فراء،‌ یحیى بن زیاد(1980م)،‌ معانى القرآن‌ ‌(فراء)،‌ ‌قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، ‌چاپ دوم‌.
    38. فیروزآبادی، ‌محمد بن یعقوب‌(1415ق)،‌ القاموس المحیط، بیروت‌: دارالکتب العلمیة،‌ ‌چاپ اول.
    39. فیض کاشانى، ‌محمد بن شاه مرتضى(1418‌ق)، ‌الأصفى فی تفسیر القرآن، ‌قم: ‌مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، ‌چاپ اول.
    40. قاسمى، ‌جمال‏الدین (1418‌ق)، ‌تفسیر القاسمی المسمى محاسن التأویل،‌ بیروت: دار الکتب العلمیة، ‌چاپ اول.
    41. قرشى بنابى،‌ على‏اکبر(1375ش)،‌ تفسیر احسن الحدیث،‌ تهران: بنیاد بعثت، ‌چاپ دوم.
    42. قرطبى، ‌محمد بن احمد(1364ش)،‌ الجامع لأحکام القرآن، تهران: ‌ناصر خسرو، ‌چاپ اول.‌
    43. قطب راوندى، ‌سعید بن هبةالله(1405‌ق)،‌ فقه القرآن ‌‌(راوندى)، ‌قم: ‌کتابخانه عمومی‌مرعشى نجفى‌‌، ‌چاپ دوم‌.
    44. قطب،‌ محمد(1993م)،‌ دراسات‌قرآنیة، ‌ بیروت: دارالشروق، ‌چاپ هفتم.
    45. قمى، ‌على بن ابراهیم(1363ش)، ‌تفسیر القمی، ‌قم‌: دار الکتاب، ‌چاپ سوم‌.‌
    46. کاشفى، ‌حسین بن على(‌بی تا)، ‌تفسیر حسینى‌ ‌(مواهب علّیه)، سراوان:‌کتاب فروشى نور، ‌چاپ اول.
    47. کمالى دزفولى‌، على(1372ش)،‌ قرآن ثقل اکبر، ‌قم: اسوه، ‌چاپ اول‌.
    48. مجلسى، ‌محمد باقر بن محمد تقى(1403‌ق)،‌ بحار الأنوار‌، بیروت: مؤسسةالوفاء، ‌چاپ دوم‌.‌
    49. المحلی، جلال الدین ‌محمد بن احمد‌‌؛ ‌جلال الدین السیوطی،‌ عبدالرحمن بن ابی بکر(‌بی‎تا)،‌ التعلیق علی تفسیر الجلالین،‌ بی جا، المکتبة الشاملة‌.
    50. مرتضى زبیدى، ‌محمد بن محمد(1414ق)،‌ تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر، ‌چاپ اول.
    51. مغنیه،‌ محمدجواد(1424ق)،‌ التفسیر الکاشف،‌ ،‌ ایران، ‌قم: دارالکتاب الاسلامی‌،‌ چاپ اول.
    52. مکارم شیرازى، ‌ناصر(1421‌ق)، ‌الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ‌قم: ‌مدرسة الإمام علی بن أبی طالب‌‌ (علیه السلام)، ‌چاپ اول‌.
    53. المیدانی الدمشقی،‌ عبدالرحمن بن حسن حبنکة(1416‌ق)،‌ البلاغة العربیة، بیروت: دارالقلم، ‌چاپ اول.
    54. نسفى،‌ عبدالله بن احمد(1416‌ق)،‌ تفسیر النسفى مدارک التنزیل و حقایق التاویل، ‌ بیروت: دار النفائس،‌ چاپ اول‌.
    55. نظام الاعرج، ‌حسن بن محمد(1416‌ق)،‌ تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت‌: دار الکتب العلمیة،‌ چاپ اول‌.
    56. نیشابورى، ‌محمود بن ابوالحسن(1415‌ق)،‌ إیجاز البیان عن معانی القرآن،‌ بیروت: دار الغرب الإسلامی،‌ چاپ اول‌.