پیامدهای معرفت‌شناختی رویکردهای ذهنی‌‌گرا به تفسیر، با تأکید بر دیدگاه‌های مجتهد شبستری و سروش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

ذهنی‌گرایی در تفسیر، رویکردی است که دخالت عنصر سوبژکتیو یا دنیای ذهنی مفسر در شکل­گیری معنا را اصیل می‌داند. این رویکرد، بر آن است که  هر متنی مستقل از خوانندۀ‌ آن، معنایی دارد.
دیدگاه‌های برخی روشنفکران درباره تفسیر، متأثر از رویکرد ذهنی‌گرایی است.این دسته دیدگاها، با تقریرها و تبیین‌های مختلف و با چاشنی معرفت دینی، در آثار و اندیشه‌های روشنفکران اسلامی مانند مجتهد شبستری و سروش انعکاس یافته ‌است.
این نوشتار، با روش تحلیلی و با استناد به سخنان این دسته از روشنفکران، به این نتیجه رسیده کهرویکرد ذهنی‌گرایانه این روشنفکران در تفسیر متون دینی، به نسبی‏گرایی در معرفت دینی انجامیده است.نسبی‏گرایی،به صورت‌های مختلف،مانند تکثرگرایی و تعدد‌پذیری قرائت‌های دینی و تحول‌پذیری معرفت دینی و عصری‌انگاری آن ظهور یافته است.از پیامدهای نسبی‌گرایی در معرفت دینی،اعتباربخشی تفسیر به رأی، نادیده‌گرفتن وجود معنای واقعی و قداست‌زدایی از  متون دینی به ویژه قرآن کریم است.بی‌گمان،با پذیرش نسبی‌انگاری و تکثر قرائت‌ها از متون دینی، دیگر نمی‌توان از فهم و تفسیر صحیح و معتبر در آن متون سخن گفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The epistemological consequences of subjective approaches to interpretation with an emphasis on the views of Mojtahed Shabestari and Soroush

نویسنده [English]

  • Ali Fathi
FacultyMember at the Department of Qur’an Studies, Hawza and University Research Center
چکیده [English]

Subjectivism is an approach to interpretation that finds credible the involvement of the subjective element or the interpreter's mental world in meaning creation. According to this approach, every text has a meaning independent of its reader. Some intellectuals' views about interpretation are influenced by subjectivism, which has been reflected as various interpretations and explanations, seasoned with religious knowledge, in the works and ideas of Islamic intellectuals such as Mojtahed Shabestari and Soroush. With an analytic approach and based on the statements of these intellectuals, this paper has concluded that their subjectivism in interpreting religious texts has led to relativism in religious knowledge, which is represented in various ways such as pluralism, the multiplicity of religious readings, and the transformability and historicism of religious knowledge. The consequence of relativism in religious knowledge is giving credit to eisegesis, ignoring the existence of real meaning, and deconsecrating religious texts, especially the Holy Quran. By accepting relativism and multiple readings of religious texts, it is impossible to claim an accurate and valid understanding and interpretation of these texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  •  Subjectivism
  • Epistemological Relativism
  • Interpretation
  •   Religious Intellectuals
  • Mojtahed Shabestari
  • Soroush
ابوزید، نصرحامد( 1987م)، مفهوم النصّ، دراسۀ فی علوم القرآن، بیروت، المرکز الثقافی العربی.
ابوزید، نصرحامد(1995م)، النصّ، السلطه و الحقیقۀ، بیروت، المرکزالثقافی العربی.
ابوزید، نصرحامد(1997م)، نقد الخطاب الدینی، قاهره، سینا للنشر.
آریانپور کاشانی، منوچهر(1369)، فرهنگ کامل انگلیسی به فارسی، تهران، امیرکبیر.
پالمر، ریچارد(1377)، علم هرمنوتیک، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران، هرمس.
خسروپناه، عبدالحسین(1388)، کلام جدید با رویکرد اسلامی، قم، نشرمعارف.
ربانی گلپایگانی، علی(1391)، نقد آرای هرمنوتیکی مجتهد شبستری، چاپ اول، تهران، کانون اندیشه جوان.
ریسونی، قطب(1431ق)، النص القرآنی من تهافت القراءة إلی أفق التدبر، المملکة المغربیة، منشورات وزراة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة.
زمخشری، جارالله محمود(1407ق)، الکشاف عن غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی.
ساروخانی، باقر(1370)، درامدی بر دایرةالمعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان.
سروش، عبدالکریم (1377)، صراط‌های مستقیم، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط.
 سروش، عبدالکریم(1370)، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط.
سروش، عبدالکریم(1376)، مدارا و مدیریت، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط.
شیخ حُرّ عاملی(1412ق)، محمد‌بن‌حسن، وسائل الشیعه، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت(ع)، قم.
صدرا (صدرالمتألهین)، محمد‌بن‌ابراهیم (1366)، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار.
صدرا (صدرالمتألهین)، محمد‌بن‌ابراهیم(1981م)، الحکمه المتعالیه فی‌الاسفار العقلیه الاربعه، تهران، دار المعارف الاسلامیه، مکتبه المصطفوی.
طباطبایی، محمدحسین(1386)، قرآن در اسلام، چاپ اول، قم، بوستان کتاب.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن(1415ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
 عرب‌صالحی، محمد (1389)، فهم در دام تاریخی‌نگری، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فخر رازی، محمدبن عمر(1420ق)، مفاتیح الغیب، بیروت، دار‌احیاء التراث العربی.
قائمی‌نیا، علیرضا(1381)، وحی و افعال گفتاری، چاپ اول، قم، انجمن معارف اسلامی.
کارل، هاوی و دیوید گامز(1389)، فلسفه به مثابة روش، ترجمه، سیدمحمدکاظم علوی و همکاران، تهران؛ پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
لاریجانی، صادق(1370)، معرفت دینی، چاپ اول، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب.
مجتهد شبستری، محمد(1379) ، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران، طرح نو.  
مصباح یزدی، محمدتقی(1382)، تعدد قرائت‌ها، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
 مطهری، مرتضی(1389)، مجموعه آثار، قم، صدرا.
میبدی، احمدبن محمد(1371ق)، کشف‌الاسرار و عدۀ‌الابرار، تهران، امیرکبیر،
واعظی، احمد(1390)، نظریه تفسیر متن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
هاشمی، شاهرودی، محمود(1405ق)، بحوث فی‌علم الاصول، قم، مجمع العلمی للشهید الصدر.
هولاب، رابرت(1375)، یورگن هابرماس نقد در حوزه عمومی، ترجمه: حسین بشیریه، تهران، نشر نی.
Gadamer, Hans  Georg)1977( , Philosophical Hermeneutics, tra D.E Linge, University of California Press.
Gadamer, Hans Georg )1994(, Truth and method, continum neu york
Hegel, Friedrich)1904(, The Logic of Hegel, Translated by W. Wallace, oxford University Press.
Hirsch, E.D)1967(, Validity in Interpretation, Yale University Press.
Kathleen, wright (editor))1990(, Festivals of Interpretation. State University of New York Press.